Baztan eta 1.Karlistada: 1834 - 3.kap. La Misericordia

Baztan eta 1.Karlistada: 1834      3.kap.Misericordia & Cholera  

        Abuztua

Rodil , Iruñean Biserreia, Baztanera etorriko da Don Carlosen bila, bere tema eta tirria, zeren  Portugal erdia dagoeneko hortaz korritua baitzuen eta hara! Don Carlos bere etxe ondoan zuen  eta jakin orduko,haren gibeletik eman zuen Abuztuko hilabete osoa.

Abuztuak 05     
         

1º Todos los que… errebelde guziak serán fusilados bakarrik

konfesatzeko debora ematen…

2º Errebeldei laguntzen dien nornahiri … pena de muerte..

3º ….......

4º Errebeldeen aldera borrokatzera gaten direnak … pasados por las

armas … haiekin kontaktatu ez izan arren..

5º Mezu, iskribituak edo ahozkoak, eramailei … pena de muerte

6º Erreginaren tropak herri batean agertzekotan ez badago han

alkatea, bere ondasuna konfiskatuko zaio…

Liberalak karlistak bezala ez dira motza gelditzen: Bandoaren helburua ? Zernahi legala izatea, oro sori, terrorea ere.

Abuztuaren 8an, Baionako suprefetak.... komunikatzen dio (Rodil-i) nola Don Tomasen emazteak igorri zituen bere bi seme Ainhoara, nola andre bera Landibarren gelditu zela, nola Urdazubiko jende aunitz bertze aldera pasa zela baina frantsek erran zietelarik Frantzian sartzekotan haiek “internatuko zituztela” eramaten zituzten gauzak han uzten, gibelerat, Nafarroako mendietara itzuli zirela.

Egun berean , des Aldudes le 8 août

“Atzo ( abuztuak 7) Rodil jenerala ailegatu zen Elizondora 8.000 soldaduekin. Bere etortzearekin distinzioneko karlistak eskapatu dira Frantziako aldera.”

Egun batzuk beranduago, Rodil gana, karlistak itzuli.

Abuztuak 31       Hiru aste beranduago. Karlistak. Urdazubin entregatzeko 300 razione ogi/haragi/ardo. Noiz? Biharko iluntzean edo biharemunaren argiastean. Nork agindu? 

El Rey N^ro S^or.

    


   Iraila

Irailak 03           Elbete... Irailak 3, atsaldeko hiruetan ailegatu zen a este valle el General Rodil con su columna, y su vanguardia alcanzó al voluntario Juan de Rebolta, muerto  por los lanceros del mismo general, bere gorputza bildu zuten Elbete herriko jendeak zeren bere dermioan baitzagoen , gero jakin genuenez, Iruñekoa zen, alarguna… Fdo: Joaquin Antonio de Echenique

Irailak 04                  Rodilek argi du: Elizondo defenditu behar eta horretarako Elizondo gotortu. Nola? Miserikordia Etxea aprobetxatzen . Lehenago erran dugunez, orduko Miserikordia ez zagoen gaur dagoen lekuan, Kuartelekozelaian baizik, hortaz leku horren gaurko izena. Lehenago Capuchinoen Hospizioa izan zen leku horretan eta 1787. urtean birmoldatu zuten Casa de Misericordia izateko Baztango pobreak han biltzeko eta ofizio bat ikasteko… con dos terceras partes más de fábrica de buena cantería solida...  baratze haundi bat du… Frantsek kaserna bezala erabili zuten Baztanen sartu zirelarik 1812/1813 urtetan eta arront hondatua utzi zuten.

La Misericordie

Balizko Elizondo 1834. urtean. Marra gorritik kanpo, dena landak.

Hala dio La Sentinellek

“La Misericordie animeleko etxe haundia eta karratua da, lau solairukoa, patio zabal (spacieuse) batekin bere barnekaldean. Elizondok karrika bakarra du, norabidea Iparraldetik (Elbete) Hegoaldera (Irurita) doaiena eta karrikaren hegoaldeko puntan, 300 pausotara, berriz hegoaldeko norabidean, La Misericordie (gaur egun Kuartelekozelaiko gunea), Bidasoako ezker bazterrean eta hunen urek bustitzen dituzte aitzinaldean dagoen patioko paretak eta (ibai honek) bereizten dio auzo ttipi batetik (Txokoto), (auzo honek) balio duena arrabaletako á ce joli village dont quelques journalists font gratuitement une petite ville.

Aspaldiko Elizondo

Beheitiko solairuko leihoak zartatuz etxi dituzte eta haien partez paratu dute aunitz gezi-leiho (leiho ttiki eta estuak) eta kanpoko patioa gotortua /fortifiée eta lau kainonekin armatua  dago eta fortifikazioneko edekidurek uzten dute apuntatzea alde guzietara…..

Iriarteren destakamentuak okupatzen du Domingorenea deitzen den etxe haundi bat, Miserikordiaren parean, Bidasoa ibaiko kontrako bazterrean, lehenago aipatu dugun auzo ttipian (Txokoto).”

Boluntario karlista batek, Henningsen, bai, eskoziar abenturazale bat karlistekin, hala dio :

“Elisondo” Nafarroako herri haundienatariko bat da... Erreginaren tropek gotortu dute eraikin zahar bat, lehenago ospitalea izan zena, bakartua dagoena herriko punta batean. Badauka foso zabal bat, enpalizada bat eta hiru kainon. Ondoko etxeak ere okupatu eta gotortu dituzte. Kainonik ez duen etsai batendako, hartu ezina, zeren lurrak, etxearen azpian dagoen legarra, ez du uzten azpitik minak/tunelak egitea.. bortzehun soldadu Elizondoko ospitalean daude…

Eta norbaitek defenditu behar zuen gaztelua: gure Don Ramon Zugarramurdik.

Virrey de Navarra, Capitan General de las Provincias Vascongadas y

General en Gefe del Ejercito de operaciones del Norte….
............................................................................................................

es conveniente al Servicio de la Reina… nombrar a Vd. Gobernador y Comandante militar de la casa-fortaleza de esta villa…. (con) la columna de 500 hombres….

Beharrezko da antolatzea ospitale on bat kasernaren barnean…

4 de Sept. 1834. Rodil = Sr. Teniente Coronel D. Ramon Zugarramurdi

On nous écrit des Alduides le 7 septembre

Datue jauregia.

Zazpi edo zortzi ehun paysans  (herrietako jendea) lanean ari dira gelditu gabe Elizondon, goratzeko Miserikordiako etxe haundiaren inguruko fortifications/paretak. Bi etxe eta elizatto (hermitage) bat kasernatik sobera hurbil zirenak botarazi dituzte. Le château de Patuajaureguia (Datue jauregia), Martin Luis Etcheverriarena zena ( gure ustez, asmatua), Baztango alkate ohia eta Juntako partaidea, atzo ( Irailak 6) erre egin zuten, fusil baten tiro batera baino urrunago egon arren. Zugarramurdi Teniente Koronelak bere menean  batailon bat  du Miserikordian .

Bertze hitzekin errana, orduko Miserikordia kaserna bortitz bat bihurtu zuten ,el Fuerte, eta barneko sala haundi batean el Hospital Militar zuten.

Bidenabar, hutskeri bat. Nola deitu La Miserikordia ? Erdaraz "el fuerte", baita "la caserna" ere deitzen zioten. El hospital ere. Eskuaraz "kaserna" izanen zen gure historiako momentu honetan. Dirudienez gerra akitu ondoren segitu zuen bere funtzio militarrarekin, laurogei urtez bederen, eta orduan "kuartel" izena eman zioten, hortaz gaur egun kuartela zagoen lekuari Kuartelekozelaia deitzen zaio eta bere parean zagoen zubiari, uholdeak eraman zuena, Kuarteleko Zubia. XX.mendeko hasieran oraindik ikusten ahal zen. Orduko fotoa. Jendearen gibelan, Kuartela.

Elizondoko Herria San Migelen esperoan. Gibelekoaldean, Kuartela.

Zer gehio dakigu Miserikordiarendako? Don Ramon Zugarramurdik prozeso militar izan zuen kaserna abandonatu zuelarik. Prozeso horretan dio nola orduko La Miserikordiak bortz ate zituela baita gela haundi bat ospitaletako ere.

Militarki, zein da Baztango egoera? Elizondo, bere kasernarekin, liberalen eskuetan dago eta hortik errege-bidea/errepidea, hau da Belatetik Urdazubira eta Iruritatik Donezteberaino gaten diren bideak, nolabait, berriz, nolabait kontrolatzen dituzte liberalek. Horretarako kasernak edo “casa-fuerte”-ak eraikiko (edo etxe bat gotortuko) dituzte Urdazubin, Oieregin eta Donezteben baita kasu batzuetan Berroetan eta Iruritan ere. Hortik aparte, Baztango bazterretan, karlistak jaun-da-jabe. Eta hauen buruzagia, Don Migel Sagastibelza, Zugarramurdi jauna bezala, Minarekin trebatua.

Eta hau denak zer erran nahi du? Elizondo karlistez inguratua dagoela, setiatua, blokatuta, eta hola izanen da datozten hilabetetan. Don Ramon Zugarramurdik errana, zortzi setio izan zituen zortzi hilabetetan eta ia beti kasernatik ezin atera.

Eta hemen karlisten helburua Baztanen: muga kontrolatzea. Zertaz? Baztandarrek dakigunez, mugak ateak dira, pasabideak , gure historian maiz izan den bezala , eta karlistendako, Bidasoa/Baztango muga, Europarako beren ate bakarra. Handik, kontrabandoz, beren armada hornitzeko.

Eguna hondatzeko, berri triste bat, bertze soldadu bat errekan ito, Salamankako Francisco García. Nere amak erraten zuen bezala, honek ere ama izanen zuen.

Eta honekin guziekin gerra zakarra Baztanera etorri zen.

Irailak 05          Gerra honek hiltzen du: Leon Elizalde, Elizondokoa, 5º Batallon de Navarra, non eta Gipuzkoako Bergaran, bere aita Jose eta ama Juana Mª Ballarena….

Irailak 08          Honek ez du funtsik, bertze soldadu bat errekan itoa, Francisco Oyarzun Alkotzekoa. Hain xotona da ibaia Elizondoko aldean?

Irailak 10                 Francisco Asura kapitanari (liberala) agindu zioten data honetan Tiradores de Isabel 2ª-ko konpainia bat eratzeko Baztango jendearekin eta hola egin zuen: 60 mutileko Tiradores konpainia bat, gero bertze konpainia bat 56 mutilekin “Urbanos movilizados de Baztan” izenarekin eta 20 laguneko partida Guias bezala eta hauen buruzagia Pedro Miguel Apezteguia. Lehenago adierazi dugunez, Baztanen ere bai baziren liberalak eta hauen artean  borrokatzeko prest ere baziren. “Pezetero” hauek etxekoak ziren, Elizondo defenditzeko baztandar liberalak.
Oroitu "pezetero" hitza karlistek erabiltzen zutela beren etsaiak gutiesteko.

Irailak 14                Aldudetik kontatzen dute Irailaren 14ean.. nola Iturria (liberala) , Chef de batailon , avec 170 hommes atera da Elizondotik gauez , Aldudeak eta Banka zeharkatuz eta Luzaiden agertu , han 10 preso egitera. Nola itzuli dela Eraso general karlistaren emaztearekin, haren suhia, fraile bat , notario bat eta Saint Estebanen semearekin (Iruñeko aberats bat) preso bezala eta nola berriz frantsen lurraldean sartzekotan, soldadu frantsek desarmatu dituztela, armak berriz emateko Baztanen sartuko direlarik. Hori bai, behartu diete eramaten zituzten presoak han uzten.

Mugak pasatzeko protokoloan ikusi dugunez Armada espainiarra Iparraldean sartzekotan desarmatuak izan behar dira eta negozioren bat egin behar badute hori bakarrik egiten ahal dute, hortaz presoak garraiatzea ez dute libre. Ikusiko dugunez hau errepikatuko da .

Irailak 16                Dena ez da gerra, biziak darrai, jan behar da eta Udaletxean, lanean, bai, kanpoan tiroak izan arren. Lurra neurtzeko komisionatuek diote nola Francisco Iribarren jaunak, Urrasungo Etxeberria bere etxea, eskatu zuela lurra Zu(r)eta deitzen den lekuan baina benetan Alkurruntz ondoan dagoela nahi zuen tokia eta dirudienez “ es uno de los seles /saroiak antiguos del Valle baino gaur egun ez dela mugarririk han ikusten. Zer egin? Udalak diete komisionatuei beha dezatela eta lekukoak bilatzea.

Irailak 17               On nous écrit des Alduides le 19 september…

“… Herenegunean ( Irailak 17) faccioso batzuk ausartu ziren Elizondoko karrikaren barnean sartzen. Zugarramurdiren konpainia bakar bat aski izan zen facciosoak herritik kanporatzeko...

Irailak 18               ( le 18 September) Leon Iriarte…(Aldudetik) Berderiztik goizeko seietan atera eta zortzietan Elizondon zagoen non kasernatu du bere destakamentua Miserikordia ondoan diren bi etxeetan..”

Iriarte, Leon Iriarte, Don Leon Iriarte, bertze izenez Charandaja (Txarandaka?), bertze protagonista bat gure historian, Domingonean ikusi duguna: Iruñekoa, Minaren ofiziala Frantsen kontra trebatua, ttipitto eta meharra, hortaz izena , erdaraz zarandaja = ezgauza/huskeria, ausarta eta borrokalari zakarra.

Irailak 19                 Borrokan lotuak Elizondoko karrikan. Bi soldadu hilak, Manuel Cuenca eta Cristobal Montal en acción de guerra…. Firmado: Juan Pedro Escartin.

Orain artio sinatzen zuena Juan Nicolas Echeverria, alkate ohiaren anaia, zen. Non dago Don Juan? Miserikordian preso.

Le cholera s’est declare a Olite…..”

Irailak 20         On nous écrit… “Elizondoko parrokoa Zugarramurdik Miserikordian preso atxikitzen duena, (Martin Luis ) Echeverriaren anaia da, Baztango alkate ohia eta gaur egun Juntako partaidea.”

Irailak 21               En el Fuerte : Erreginaren bortz soldadu hilak a resultas de balazo.

Elizondoko Libro de Defunciones: Nota: Estas tres partidas de defunción con las tres que siguen, fueron estendidas y firmadas por quien fuesen a causa de hallarme yo, el vicario, detenido en la casa fuerte de este pueblo. D. Juan Nicolas Echeverria. (El que firma es el beneficiado Juan Pedro Escartin)

Irailak 22               On nous écrit … “… Araoz koronela (liberala) herenegunean ailegatu zen honat ( Aldudera) 12 kutxekin, fusilak eta kartuxoak. Konboi ttiki hau Donostiako arsenaletik Behobiara pasa da eta hortik Ezpeletera (eta hortik Aldudera). Koronela esperoan dago noiz den tenore egokiena kutxa horiek Miserikordian sartzeko…..”

Elizondo, Karrika. Errota.

Irailak 23               Don Carlos, Zumalacarregui eta Eraso, lau batailonekin Baztanen dira. Sagastibelza bertze bi batailonekin Miserikordia blokatzen , hain hurbil dago zeren hautsi arazi ditu Elizondoko errotako errotarriak, herriko karrika bakarraren erdian dagoen errotarena, han non Zugarramurdik ehotzen baitzuen bere goarnizioneak jaten zuen ogia. Miserikordia ez dago ezta 200 pausoetara.

Sagastibelzak preso hartu ditu Zugarramurdiren arreba eta Elizondoko botikarioa, eta azken honen aretoa eta muebleak kasatu ditu. Zugarramurdik bere aldetik herri honetako parrokoa preso hartu du.

Autre lettre des Aldudes de 23 Septembre .. susmatzen den eritasuna agertu da non eta Auritzen, hemendik bi orduetara…

On nous écrit… des Aldudes le 26 de September… lau egun ondoren ezin lortu berririk Auritzetik. 21eko gauean hango zirujauak eta bere emazteak ez zekiten zer egin.. Auritzen dugun eritasuna CHOLERA-MORBUS da.”

Jakinarazteko: Cholera Morbus / Asiaticus. Eritasun edo izurrite/helderi kutsakorra, goitika eta behitika gorrak eta eritzen zena/dena aste bat baino lehenago hiltzen zen/da desidratatua. Urak ( edo janariak ),giza gorotzaz kutsatua, sortzen du. Indiatik Europara 1823an ailegatu zen eta Euskal Herriara 1834an. Hilkorra, Espainian bakarrik 300.000 pertsona hil zituela kalkulatzen da.

Irailak 26                  On nous écrit…“… Sagastibelzak segitzen du Miserikordia eta Leon Iriartek okupatzen duen etxea blokatzen eta setiatzen. Erreginaren soldaduek ezin dute atea gurutzatu edo leihoetara atera  datozkien tiroen zaparradak hartu gabe… soldadu batek kirikatu bakarrik egin zuen eta hil zuten bere burua xehatua hainbertze tiroz.

Manuel Cabreza soldadua, Avilakoa.

Miserikordiako goarnizionea 450 soldadukoa da eta buruzagia Zugarramurdi da.

Iriarteren destakamentua 30 zaldun eta 56 oinezko ditu, denak nafar (irunsemeak) boluntarioak.”

Irailak 28

Facciosoak Baztango herrietako mandoak hartzen ari zirelarik, Iriarte atera da bere kasernatik eta ondoko belai batean lau behi alatzen ari zirenak bahitu zituen. Abile gure gizona (holako zerbait dio periodistak..)

Hori bakarrik? Sagastibelza Elizondo setiatzen/blokeatzen ari da eta liberalek Cordova jenerala Elizondora igortzen dute, hangoei laguntza emateko.

Iruñetik atera bezain fite, karlistak jakinaren gainean ziren eta bere esperoan Lekaroztik Elizondoraino zelata bat prestatu zioten. Cordovak bere tropak hedatu ordez, multzo gisan jarri zituen eta xuxen jo zuen esperantzarekin Elizondotik ere aterako zirela bere taldekoak karlistak erdian harpatzeko. Dirudienez Elizondoko guarnizionea ez zen enteratu. Beharrik Cordovak lortu zuela karlistak zanpatzea eta gaua Elizondon pasa zuen. Kalteak? Liberalek 27 galdu, karlistek 40.

Gauza bereko bertze bertsionea: Madrilgo egunkariek diote nola Irailaren 28an Cordova jeneralak borroka batean lotu zen 300 karlistekin, Holazarren, Elizondorako bidean. Diote nola leku hau, Olazar , Iruritatik goitira, bi orduetara dagoela, nola Cordovak simulatu zuen erretirada bat eta karlistek sinetsi , eta aitzinerat egin zutelarik, liberalek kontra-eraso jo eta 40 karlista hil eta haiekin zuten azienda, zaldiak eta ardoa atzeman ere.

Bizkitartean Rodilek bere temarekin, Don Carlos harrapatzea, baina ezin eta azkenean eta hondarrean kargutik kendu zuten eta Don Francisco Espoz y MINA bere ordezkoa izendatu zuten, Urrian.

Urria

Francisco Espoz & Ilundain . MINA

Gure historiako bertze protagonista, Mina. Don Francisco Espoz e Ylundain, gero Espoz y Mina eta momentu honetan MINA. General en Jefe y Virrey de Navarra, Rodilen ordez. Espero zuten bere famarengatik Nafarroa bere alde jarriko zela baina jaus, ja. Urrian etorri da Nafarroara, zahartua eta eria: sabeleko minbizia.

Urriak 02            On nous écrit.. Araoz koronela (liberala) goizeko hamaiketan atera zen atzo hemendik ( Aldudetik) Elizondora fusil eta munizioneko konboi batekin. 18^em Leger konpainia batek (soldadu frantsak) lagundu dio Berderizeraino non Leon Iriarte, "Chararandaja", baitzuen esperoan bere destakamentuarekin Elizondoraino eskoltatzeko.

Zugarramurdik bildu ditu baztandar multzo haundi bat akitzeko Miserikordian goratu dituen fortifikazioneak.

Egun berean Cordova jenerala bere kolumnarekin eta Leon Iriarte bere destakamentu ttikiarekin, bian, Elizondotik gan dira…. Zugarramurdik ongi aprobetxatu du jeneralak Baztanen egin duen egonaldi laburraz azken eta hondar eskua emateko Miserikordiako fortifikazioneari: botarazi ditu facciosoek eginak zituzten kontra-parapetoak eta lurra berdindu… bidea eta harrizko zubia Miserikordiatik Domingoreneko etxera gaten zirenak atondu, azken etxe honetan Iriarteren destakamentuak zuen ostatua… bon, bidea eta zubia babestuak izan dira pareta altuekin, leiho ttikiekin eta pasabideak Bidasoara jausteko, ura lortzeko eta zaldiak han edateko.

Domingorenea etxea ospitale militarra bihurtu da eta Miserikordiak, 450 gizoneko goarnizionearekin, hilabete batendako bazkaria dauka.

Prentsan leitzen ahal dugu nola… “Zugarramurdik, Lorenzo jeneralaren aginduak betetzen, haunditu ditu Elizondoko fortifikazioneak, etxeko arteka eta pasabide guziak herriko karrika bakarretik kanpora, landetara gaten direnak alde batetik eta ibaira bertze aldetik , etxi izan dira pareta gezi-leihodun batekin (leiho ttai ttaiekin) eta Miserikordian zagoen goarnizionearen puska bat herrian jarri dira. Lorenzo jenerala partitu zenetik ez da egun bat ere pasa tiroketarik gabe baino ondorioa, deus.”

Urriak 05                     On nous écrit… Sagastibelza 5º Batallon de Navarrarekin bortzetik Iruritan dago, Gipuzkoako bi batailon Lekauzen eta Arraiozen, Elizondotik ezta ordu batera…

KOLERAK egunero jotzen du Miserikordia. Erran digutenez Fundizionean, vulgairement Banca, eritasun hau han ere dago.

Frantsek Urriaren 7an diote .. nola segitzen dutela Elizondoko Miserikordia gotortzen. Berriki egin dute bide bat babestua, errekaraino gaten dena. Valle ( Balleko etxea = udaletxea ??? ) deitzen duten etxea ere gotortu dute. Honek bi konpainiako goarnizionea du... Elizondoko 30 gaztek nahita (volontairement) izena eman dute Elizondoko goarnizionean egoteko (Urbanoak/Tiradores).

CHOLERA MORBUS. Urte honetan, 1834, kolera Espainian sartu zen Cadiz eta Vigotik (itsas portuak). Dakigunez Nafarroan Corella, Abuztuak 2, izan zen lehen herria izurritea/helderia sufritzen. Frantziako prentsaren arabera Irailaren 19an Hiriberrin zagoen, Auritzen 21ean. Baztanen , noiz? Seguru badakigu Urriaren 6an Arraiozen zagoela, zeren hala adierazten baitu hango parrokoak Arraiozko”Libro de Defunciones”-en, “de colera”, biharemunean bida hil ziren eta bi asten buru 12, “de cólera” . Almandozen Urriaren 12an. Aste batean, bortz , hilak “de cólera”. Hala dio Almandozko “ Libro de Defunciones”-ek. Zigan, Urriaren 20an, bat "de fiebre pútrida" eta aste batez bertze bida "de fiebre pútrida".

Bertze herrietan hilabete honetan hilen kopurua igaten da aunitz, naski koleraz izan zela baina parrokoek ez dute adierazten zertaz hil ziren, pentsatzekoa gehienak koleraz hil zirela baino batek daki zenbateraino.Erraterako, Iruritan normalki 15 inguru hiltzen ziren urtero, urte honetan 39 edo Berroetan 7, urte honetan 15, Elbeten 7, urte honetan 25. Ikusten denez hilkortasuna bikoiztu zen baina Anizen geihenez bi pertsona hiltzen ziren urtero eta urte honetan bat eta tisiz. Kontra, Arizkunen ez da aldaketarik nabaritzen. Hala ere, hilabete zinez  beltza 1834.eko Urria.

Aparteko kasua Elizondokoa da. Han dugu “Hospital Militar”-a. Berrogeita lau,
44, izen agertzen dira. Kasu batzuetan Elizondoko kanposainduan lurperatuak. Bertze kasuetan ez du deus erraten. Don Ramon Zugarramurdik errana eta karlistek ziurtatua, “gaua aprobetxatzen lehiotik errekara,ur haundira botatzen zituzten hilen gorpuak”. Gaizoak, denak arrotzak. Izenak zituzten …Vicente Colvera, Juan Arauf, Juan Losa, Gregorio Martinez, Ignacio Segovia, Pedro Minguez, Manuel Blanco, Andres Labrera, Jose Ruiz, Santiago Martin, Felix Garzon, Salvador Tejero, Ramon Vazquez, Nicolas Ruiz, Manuel Negrillo, Hilario Alvarez, Jose Carcelea, Javier Mateo, Francisco Hernandez, Juan Castro, Juan Ayala, Miguel Lurce, Jose Romero, Camilo Garcia, Antonio Sotelo, Jose Alés, FabianTejedor, Miguel Redin, Francisco Ramirez, Pantaleon Arroyo, Manuel Boullosa, Pedro Garcia, Juan Alejandre, Joaquin Gomez, Juan Sanchez, Francisco Ramirez, Jose Rodriguez, Manuel Saitun, Miguel Canto, Francisco Quijada, Indalecio Ruiz, Fabian Jimenez, Jose Garcia, Juan Alegrad.… IN MEMORIAM.

Egun horietako testigantza bitxi bat dugu. Charles Frederick Henningsen, eskoziarra, Urdazubiko muga pasa eta karlistekin boluntarioa. Hola kontatzen du berak....

…biharemunean, jakitean 5. Batailona  Lekarozen eta Iruritan zagoela Elizondoren parean (bistan), harat gan ginen... landak artoz landatuak dira, arto hau bazkaria da jende eta aziendarendako. Lekarozen, herri ttiki eta zikina, karlisten armadako 5.Batailona topatu genuen, Sagastibelzaren erranetara. Gizon hau 50 urte ingurukoa, nahiko sendoa baino begi azkar eta abilekin. Berak Baztan defenditu behar zuen... eta hortaz Doneztebe eta Elizondo gotortuak egon arren, berak atxikitzen zituen bi leku hauek setiatuak. Bere soldaduek beroki grisak (ebatsiak) zituzten, boneta urdina eta bakotxak moskete eta “canana” bat. Ofizialek, dibertsitate haundiarekin jauntziak, itxura “grotesque”-a zuten. Ez zegoen soldadu artean inork ez zuena zerbait kristinoengandik hartu/ebatsia izan eta orokorki , haien itxure erridikulua hain orokorra zenez, normala iduritzen zitzaien hala jaunztea.

Sagastibelzaren tropek , dena den, zarpail hutsak izan arren, militar itxura egokia zuten. Bizkarrean zakuto bat eta espartinak zangoetan, presentzia iduri exkasekoa zuten baina arintasun izigarrizkoak ziren...

Karlisten postuak Elizondotik tiro bateko distantziara ziren, hango goarnizione liberala, 500 gizon, atera ez zedila...

… hagetan eramana karlista zauritu batekin topatu ginen... “Viva el Rey” uihukatzen gu ikustean... xenda bat inarrez betea zeharkatzen, lekua ostoz betea gizon baten gerrontziraino... zerri erdi basa franko han alatzen... sagardi batzu sagar tilitez beteak...

Hau ere dio...

..., Elizondon kolera (cholera morbus) bazagoen. Dena den, karlisten artean, baliteke beti kanpoan zirelakotz, ez zen izan kolerako kasu bat ere ez...

Giristinoak, nola ez zekiten zer egin beren hilekin, leihotik fosora haien gorpuak botatzen zituzten, non usteltzen baitziren airea kiratsaz betetzen...

sei edo zortzi gizon (karlistak) egoten ziren fortineko sarreraren parean tirokatzen beraien begibistan soldaduren bat ikusten zutelarik. Erreginaren tropek noizenbehinka erantzuten zuten... eta elkar zirikatzen zuten insultatzen... beti zerbait berriekin...

Holako batean ia muturkatu ginen Lorenzo jeneralaren tropekin, 4.000 soldadu... eta Lekaroza gibelatu ginen. Sagastibelzak bakarrik bi batailonekin, 1.200 gizon, deliberatu zuen Lekaroz atxiki... Erreginaren tropak beroki grisa haundiarekin jauntziak... Carabinerosen kapusaiak zuritebeltz kolorekoak... tiroketa izan zen... behin edo birritan soldaduen “alto el fuego”-ko turuta aditzen zen eta orduan karlisten “Viva”-ka hasten ziren... iluntzean herritik (Lekaroztik) poliki poliki erretiratu ginen... kilometro batera suak piztu genituen... hain motza zen distantzia non “Christinos and Carlists” elkarri uihukatzen gau guzia pasa baitzuten

Urriak 08 Sagastibelzak Juntako Marichalarri:

“ Irurita 8 de Octubre de 1834

Mi estimado Marichalar. Etsaia dibertitu da gaur goizean entsaioetan, jartzen kainon bat Domingoreneako gibeleko atean …..

Herenegunean Miserikordian 13 hil ziren koleraz eta atzo lau….

Afectuosamente,

Miguel Sagastibelza”

On nous écrit … de la Fonderie de Baigorry (Banka) le 11 Octobre

… Ziurtatzen ahal da CHOLERA MORBUS ASIATIQUE gure herrian agertu dela Urriaren 9an. Saint Etienne de Baigorryn ere

Urriak 11                   Ez zuen bakarrik kolerak hiltzen. Alboko kalteak/collateral damage/daños colaterales: Tiro batez hila Elizondon herri barnean durante la lucha de los partidos sobre la sucesion al trono. Mutiko bat, Francisco Javier Zubiria, 8 urtetakoa, Elizondokoa, Francisco eta Francisca Carricabururen semea… Hemengo kanposainduan lurperatua.

Erran dugunez, Don Migel Sagastibelzak agindua zuen Baztango zonaldea okupatua izatea Frantziarekin komunikazioa izateko eta hortaz noizenbehinka batailon giputzak edo arabarrak berari laguntzera pasatzen ziren.

Hala ere, momentu honetan (1834) giristinoek Nafarroan goarnizione gehio zuten : Iruñea, Los Arcos, Lerin, Lodosa, Peralta, Tafalla, Caparroso, Gares, Irurtzun, Etxarri-Aranaz, Olazagutia, Ilunberri, Bera, Elizondo, Doneztebe...

Kurositateak: Gerra hasieran Nafarroak ( karlisten Junta de Navarra ) pagatzen zituen bere batailon propioak (Nafarroakoak bakarrik) : soldadu bakoitzak 1 real-de-vellon, kaboak 1 ½, sarjentu bigarrenak 2 real-de-vellon eta sarjentu lehenak 3. Ofizialak , doblea.

Hau da, Boluntario karlista batek, erreal bat kobratzen zuen egunero eta Boluntario liberal (Urbano) batek 4 erreal, pezta bat, hortaz “pezeteroak/peseteros”.

Nola lortzen zuten karlistek dirua Nafarroan? Zaratiegik (jeneral karlista) dio lau manera bazirela:

Aduanero karlistak

1) Aduanetan . Karlistek bazituzten beren aduaneroak eta Frantziatik etortzen ziren komertziante guziek pagatu behar.Honek erran nahi du gerra izan arren , trafikoa, negosioa bazela.

2) Apezek ordaindu behar zuten kontribuzionea. Arazoa, bakarrik haiek, karlistek, kontrolatzen zituzten herrietan kobratzen ahal zutela.

3) Gobernuari kentzen ahal zizkioten zergak, hau zaila, eta

4) Multak, bai isunak. Konparazionez, Baztango kasua. Segiduan kontatuko duguna.

5) Zaratiegik ez du komentatzen baino hala ere bazuten bertze forma bat, xuxenagoa zena baino ez politikoki zuzena, herrietan errekisak egiten, hori bai, omen , herriaren aberastasunaren arabera.

Urriak 12                    Multak, isunak.Karlistek diru beharrean ziren eta momentu honetan Zumalakarregik erabaki zuen Baztango liberal aberatsek paga zezatela 30.000 duroko isuna. Nola? Secuestro Express baten bidez, hau da “interesgarriak” diren lagunak bahitu eta ordaindu artio, preso atxiki.

Badugu kronista: Gaston de Iriarte, Erratzukoa (eskerrak Gaspar Castellanos Gastoni bere laguntzarengatik).

“Las prisiones se verificaron el 12 de Octubre de 1834, bezperan eta gauez por aviso confidencial Frantziara pasa ziren D. Tomas Yrigoyen, apeza, D. Juan Jose Zozaya,     D. Tiburcio Yrigoyen eta D. Juan Tomas Yturralde.
(Hau da , gizonak eskapatu ziren)

Sumusua /Erratzu

Preso hartuak izan ziren Erratzun Dª Manuela Yrigoyen , alabari titia ematen ari zitzaiola,    
Dª Ana Francisca Zozaya, Dª Agustina Hualde, 
D. Martin Yrungaray , Sumusuko nagusia, eta Dª Joaquina Yrigoyen, denak Erratzukoak eta D. Javier Meoqui Elizondokoa. Partidaren burua Ybañez zen acompañado de varios oficiales del país (baztandarrak).

Egun berean presoak izan ziren ere bai Iruritako   D. Martin Archeberroa, apeza, D.Timoteo Maritorena, Dª Gertrudis Elorrio, Dª Gabriela Gamio eta Dª Estefania Michelena, ésta por haberse fugado su hermano cura. Ere bai preso hartu zuten Gartzaingo apeza, D.N.Jaureguizar.

Eta hemen eguneko tragedia:

El jefe (Ybañez) se condujo con moderación zeren egun berean afusilatu behar baitzuten gizon gaizo bat , mozkorra egonez, baietz edo ezetz erran zuelakotz gan behar zuela Elizondoko kasernara Erreginaren tropekin borrokatzera. Ybañezek agindua zuen presoek/bahituek exekuzioa ikusi behar zutela baino ez zien andrei utzi afusilamentua ikustea. Hortaz se condujo con moderación.

Nor zen gure gaizoa? Juan Salvador Echeverria, erratzuarra, 24 urte 4 hilabete eta 2 egun adinekoa, bere aita Pedro Manuel “Egurandi” Lekarozkoa eta bere ama Mª Josefa Alzaburu, Erratzukoa, fue afusilado en la plaza publica por los voluntarios carlistas”, konfesatu ondoren. Hala sinatu zuen herriko parrokoak, Don Javier Ramon Lacoizqueta. “Y se le canto el nocturno”.

Erratzuko Plaza

Afusilamentu honekin, lehenbizikoa, (enetako) hasiko da gerra honetako ezaugarri zakarrena Baztanen: ejecución sumaria: hartu eta hil, hori bai konfesatu ondoren (ez dakigu noren kontzientzia lasaitzeko), gaur egun gerrako krimena (orduan ere) eta mingarriago izateko hil gehienak etxekoak, baztandarrak. Ikusiko dugu.

Eta gure 12 bahitu ? Hasiko dute bidai luze bat, epikoa, ahaztuko ez dutena, bai to: leku bakotxa lo egiteko lekua da : Arraioz, Ziga, Almandoz, Arraiz, Jaunsaras, Madoz, Urbasako Bentak, Genevilla, Eztuñiga, Ulibarri Lana, Kanpezu, Aranaratxe, Biloria, Bakedano, Zunbeltz eta azkenean eta hondarrean Amezkoako San Martinen. Han erreskatea/isuna negoziatu, rebaja por pronto pago eta Abenduaren 18an, libre: 68 egun preso. Artekariak ? Presoen izenean, D. Marcos Zelayeta dueño de Zaldarriaga Elizodon (urte honetako Baztango Teniente Alkatea) eta Burutain herriko zamaltzaina, D.N. Cilveti. (Gure ustez Fermin Zilbeti, urte honetako Ilbeltzan Baztan zeharkatzen ikusi duguna)

Ixtorio hau ez da hemen akitzen. Mina, Iruñetik, jakinaren gainean zagoen eta ez zuen trabarik jarri nahi afera ongi bururatzeko. Pagatu ondoren, gure liberalak ez ziren herrira itzuli baino Minak karlisten aldeko Baztango andre batzuk bahitu, barka, preso hartu zituen , Iruñera eraman eta 18,000 duroak berreskuratu artio ez zituen libre utziko. Berak Iruñetik partitu zelarik hilabete batzuk beranduago, Elizondoko alkatearen ama preso zagoen zeren bere partea ez baitzuen oraindik pagatu.

Bederen ikusten ahal dugu nola gerra honetan, baigorriarrek ziotenez, “ORO SORI”, denak balio du: andreak, apezak edo etsaien familiakoak bahitu, nornahi hilarazi...

Kuriositateak : Lehenago erran dugun bezala karlista batek gerra honetan hartzen zuena : erreal bat soldaduak. Bakarrik hori? Ez, libera bat haragi, bi libera ogi eta pinta bat ardo ere. Ofizialek doblea.

Munizionea exkasa zen, soldadu bakoitzak 10 kartutxo zeramatzan.

Erabiltzen ziren oinetakoak espartinak eta abarkak ziren, lohia balime zen, ortotsik.

Urriak 13                   En acción de guerra en las calles de este pueblo (Elizondon), Lorenzo Beraza , Errozko mutil bat del 5º Bat. de Navarra. …kanposainduan lurperatua. 17an eta 20an gauza bera: Tomas Mugaire eta Ignazio Iruin, Irañeta eta Leitzakoak, del 5º Bat. de Navarra, muerto en este pueblo …

Kuriosoa da alde batetik nola karlistak Elizondo barnean sartzen direla herria pareta batekin inguratua egon arren eta bertze aldetik nola apezak badakizkiela haien izenak eta zein herritakoak diren liburuan apuntatzeko arrotzak izan arren.

Urriak 14      Bertze bando bat...

1º Errebelden aginduak segitzen dituzten alkateei... pasados por las armas.

2º Beren herriko mutilak biltzen dituzten alkateei... pasados por las armas.

3º Errebeldei zernahi ematen dien alkateei, bikoitza pagatuko du eta eramailari.. pena de muerte.

4º Kartaren bat (informazionekin) atzematen balime da herri batean, herriak 1.000 duroko isuna.

5º Buruzagi guziei uzten diet exekuzio horiek burutzea.

6º Gurasoren batek balime du ezkongabeko seme bat facciosoekin, bi aukera: errebeldekin gatea edo Nafarroatik kanporatua izatea.

Jendeak kasua eginen zuen?

Urriak 15                      Bertze kuriositate bat: Miserikordian hila, Juan Alejandre, Rgto de Jaen enterrado dentro de la casa de Domingonea por tener ocupado todo el transito al cementerio las tropas carlistas…

On nous écrit… frontiere le 16 Octobre

Elizondotik etorri diren bi lagunek diote Elizondon ez bakarrik soldaduak kasernatik ezin direla atera, ezta herriko jendea herritik ere….

El 17 de este mes Elizondoko kaserna setiatua izan zen berriz ( karlistek = 3 batailon nafar + 2 Batailon arabar = ± 3.000 gizon). Hala ere, kasernako buruzagiak ateraldi bat egin zuen eta facciosos erretiratu behar.

18an berriz gauza bera. Atsaldean D.Leon Iriarte Koronela, Charandaja, ailegatu zen laguntzeko bere “Tiradores de Isabel II”-ekin eta honek bi etxe hartu zituen kasernaren parean.

19an errebeldeak saiatu ziren berriz baina kasernatik atera ziren tropek gehi Charandajak ekarri zituenek tiroketa ederra sortu zuten. Karlistek 8 hil izan zituzten, liberalek bida.

20an zaharrak berri. Tiroketa eta kolpaturen bat. Gauez karlistek errota izorratu zuten eta “trasladaron la botica a otro pueblo”.(Berri hau aitzineko hilabetean kontatu zuten!)

21etik 28ra artio karlistak segitu ziren tirokatzen (30 mile kartutxo ustel kalkulatzen dute kasernakoek).

28an Cordova jenerala ailegatu zen bere tropekin baionetaz karlisten indarrak bulkatzen Iruritan eta Olazarren barna. Elizondo liberatu zuten.

Egun berean.             Gastoak. Hala dio Udaletxeko paper batek “Nota de lo que hay adelantado a los señores que están arrestados en la Misericordia el martes, 1er dia , 28 de Octubre de 1834”

Nor ziren? Batek daki. Cordova jeneralak ekarriak? Dirudienez 25 egun eman zituztela Miserikordian preso. Argi dago, karlistak izateagatik. Dakiguna ogi batek erreal bat balio zuela eta kantara ardo batek (+ 16 litro) , 8 erreal.

Urriak 30            Sagastibelzak Marichalarri (Junta-de-Navarrako partaidea) :

…. Ez naiz batere gustoz (Elizondo blokatzen) …azken egonaldian hoberenetariko 7 mutil hilak izan nituen eguneroko kutsaduraz ( kolera morbo) … baino handik gan garenetik ez dugu bat ere izan…

Elizondoko herri guzia etxi dute eta segitzen dira (herria) gotortzen 14 herrietako jende gehiengoarekin. La guarnicion la misma…

                                     Jose Miguel Sagastibelza ”

Egun berean.              30ean Mina Iruñean dago dibisione batekin. Lorenzo jeneralak dio ere Elizondoko fortifikazioneak haunditu eta hobetu dituela eta ahozko eta gerrarako suministroa hiru hilabetetarako dutela.

Eta beti historia bera: setioa, Iruñetik armada bortitz bat etorri, karlistak aire, armada hori buelta Iruñera eta karlistak buelta Elizondora.

Laburbiltzen: Liberalek hilabete honetako azken egunetan akitu dute Elizondo “ziudadela” bat bihurtzen: Miserikordia eta parean zagoen zubia eta bertzealdeko etxea (Domingorenea/Domingonea) , gotortu, etxetako artekak etxi eta dirudienez Elizondo inguratu pareta batekin. Hondar hau ez dakigu noraino zen zeren karlistak noizenbehinka Elizondoko barnera sartzen baitziren. Zugarramurdik bere prozesuan dio Antxitoneko zubian ate bat bazela.

La Misericordiak bortz setio jasan zituen urte honetan, hala dio manuskrito batek “Diario de las cinco defensas (setio) de la villa de Elizondo. El Valle de Baztan desde mediados de Septiembre de 1834 hasta el 2 de Enero de 1835” , Manuel Valdes batek eskribitua. Zoritxarrez, manuskritoa ez dugu lortu, bakarrik titulua dugu. Academia Militar de Artilleria-Segovian egon behar zuen baina han ez dakite deus. Biblioteca Nacional de Españan  diote manuskritoa aspaldian galdu zela . Dena den, norbaitek, noizpait nolabait eskuratzen ahal badu, eskertuko nioke jakinaraztea.

Azaroa

Azaroan gara. 5ean Minak dio: Bi batailon karlistek Elizondoko “fuerte”-a inguratua dutela eta Oráa brigadierrak ordena duela haien kontra gatea. 3.000 soldadu daramatza . Oráa, Marcelino Oráa, nafar liberala, "Lobo Cano", Minarekin trebatua eta Sagastibelzaren ezaguna eta orain etsaiak. Baztanen maiz ikusiko dugu.

Junta General del dia 15 de Noviembre de 1834.

Elizondon eta Udaletxeko etxean eta salaren

barnean… bildu ziren…

Iralaren 29ko San Migeleko batzarra bere momentuan egin ezin zutelakotz por las circunstancias actuales….. egun honetan egiten dute.

Aferak? Lendabizi: Ez dago dirurik Udaletxeko boltsan eta hortaz erabakitzen dute eskatzea bi mila peso fuerteko prestamo bat , interesa apalenetakoa bilatzen.  Horretarako ematen diete poderes alkatearen funtzioa betetzen dutenei, hau da lau kuarteleko alkate jaunei , hipotekatzen “todos los arbitrios y espedientes que tiene este Valle”.

Ytem (latinez= baita ere) alkatearena. Diote nola aurten ez dutela alkatea izan por las circunstancias actuales eta nola Miguel Marcos Zelaietak lan hori egin du eta aldi berean nolabait lan hori lau kuarteleko alkateek bete dute ere. Hortaz datorren urterako ez bada alkate bat aukeratzen bederen izan daitezela lau kaurteletako alkateak.

Ytem ikusten kontuak egin behar direla eta nola “algunos de los anteriores están ausentes” izendatzen dute Juan A. Garay , Tiburcio Almandoz eta Jose M. Echenique lan hori betetzeko.

Ytem ikusten zein zaila den ardoa Baztanera ekartzea, ostatu aunitz utsik gelditu dira. Printzipioz udalak alokatzen zituen herriko ostatuak, doikebe leku bakarra non saltzen ahal baitzen ardoa. Alokairu hori lortzeko kandelan posturak egin eta itzaltzen zelarik azken posturak erdiesten zuen errenta. Zer erabakitzen du gure batzarrak? Segitzeko egiten “ por cuenta del valle”, honek erabakiko du nork ekarriko duen, saltzen “en las casas que hay en los pueblos destinadas a ese objeto repartiendo su importe por cantidad sacada” bertze urteen arabera. (Zinez, ez dugu konprenitzen).

Ytem J.X.Amorena jaunak , Elbetekoa , dio nola Elbeteko Etxeberrria etxeko jaunak etxi egin du lur sail bat baimenik gabe eta batzarrak dio “se abra oficio a su costa” eta dagokion isuna paga dezala haren kuarteleko alkateak hala erabakitzen badu.

Azaroak 16/17              16 eta 17an Oráak akitua zuen Elizondoko fortinaren beharrezkoak ziren lanak eta Baztan korritzen ari zen janaria biltzen. Karlisten gauza batzu bildu zituen ere: hoken bi kapitain . Bai, hemen ixtorio kurioso bat. Doikebe, bi “oficial de crédito” karlista saiatu ziren desertatzen.

Hola kontatuko dute Madrilgo egunkariek. Bi bertsione, eta gauza bera, naski.

La Revista Española (Madrid) “Bi kapitain karlistek eskeini zioten Zugarramurdiri ( Elizondoko kasernako buruzagia) beraien konpainiekin desertatzea eta kefe honek (Zugarramurdik) erantzun zien ongi etorriak zirela fraile baten bitartez baina honek, fraileak, konbenitu zuten lekura mandatua eraman ordez, Sagastibelzari (karlisten nagusia) eman zion. Honek, Sagastibelzak, kapitainetako bat hantxen bertan afusilatu zuen baina bertzeak ihes egitea lortu zuen. Fraileari dagokioena, berari eskerrak emateko Sagastibelzak ere bai afusilatu zuen. ”

Eco del Comercio (Madrid) Bi kapitain karlistek desertatu nahi zuten: Zugarramurdik , liberalen nagusia, haien nahiaren jakinean egonez, igorri zien karta bat apez baten bitartez baino apezak interesatuei eman ordez, Sagastibelzari eman zion, juntu, ondoan zagoelakotz. Kapitainetako batek dena ukatu egin zuen eta lortu zuen Elizondoko kasernara ihes egitea baina bertzea hantxen eta momentu berean afusilatu zuten. Elizondora gana zena, Elizondoko Urbanoekin , “con una partida del pais”, atera zen kasernatik eta apeza preso hartu baita afusilatu ere.

• Leienda urbana: Elizondoko Libro de Defunciones-en ez da holakorik agertzen.

Azaroak 23                 Karlisten agindua Erratzuko alkateari: Biharemunean, eguerdian, 14 zamariekin agertu behar bertzenaz zigortua izanen zara.

                  Abendua

Abenduak 08              Diote nola Elizondon egona ziren, setioa libratu zutenetik, herria gotortzen eta karlisten paretak eta kontra-parapetoak botarazten. Handik (Oráa eta bere tropak ) gana zirela Malerrekara eta Doneztebe aldera non karlistek baitute fundizione bat kainonak egiteko.

Egun berean              Honetan liberalek "eskatzen". 

Abenduak 14              Erratzun hasi zena segizioa izan zuen Elizondon eta gerra honetako zakurkeri zakarrena gure dermioetan: afusilamientoak, fusilamientos, exekuzioak, pasados por las armas, hilarazi azken finean.

Elizondoko plaza zaharra

Hiru, hirurak baztandarrak, “ afusilado(s) en la plaza de este lugar (Elizondo) por las tropas de la Reyna Gobernadora, konfesatu zen/ziren baino ez zizkioten/ zizkieten oliedurak eman por ser luego de la confesión afusilado(s)...”

Naski bazituztela izana eta izena:

• Bernardo Gortari, 53 urtekoa, Oronozkoa, Gartzaingo Mª Josefa Urrutiaren senarra, herri hontan (Elizondo) lurperatua.
• Pedro Antonio Echeverria, 38 urtekoa, Arizkungoa, herri hontan (Elizondo) lurperatua.
• Jose Iturria, Lekarozkoa, Erratzuko Catalina Bicondoren alarguna, Elizondoko kanpusainduan lurperatua.Laugarrena.

Sinatua: D.Juan Pedro Escartin (parrokoa preso baitzagoen).

Zertaz hilarazi zituzten? Karlista aldekoak zirelakotz? Harakindegi ederra bihurtu zuten Elizondoko plaza!

Abenduak 18                  Elizondoko Miserikordian, Hospital Militarrean, hil zen Pedro Vicente Echeberz, 24 urtekoa, que vivía en Arizcun, Arizkungo Maria Sanchotenaren senarra. Funerala Milicia Urbanak pagatu zuen.

Abenduaren 20an Zugarramurdik ateraldi bat egin zuela kasernatik eta Sagastibelza gainditu, 40 edo 60 preso egin eta Sagastibelzak ihes egin behar bere zaldia han uzten. Propaganda, baina hala ere hau zen Baztango errealitate bat: gerra, batez ere Elizondon. Baino Baztan ez da Elizondo, eta hortaz egun hauetan Baztango udaletxea bildu behar delarik, Elbeten izatea deliberatzen dute.

Junta Extraordinaria General del dia 22 de Diciembre

de 1834. en el pueblo de Elvetea… bildu ziren…

Alkate regidores y junteros de dicho Valle, herri hontan Maisternea deitzen den etxean (por no poder realizar en Elizondo)….

Maisternea / Elbete

Aferak? Hurrengo urterako karguak alkateak eta juradoak nor izan behar ziren.

Ytem (baita ere) helduko den Batzarrarendako ikusia gaurko egunean bezala Elizondora pasatzeko dagoen “ incombeniente” , egin zezala Gartzaingo herrian, Ariztegi auzoan.

Ytem, Zugarramurdiko alkateak dio Baztango mendietan ez duela kalterik ikusi eta aurkezten du datorren urterako izanen den Alkatea eta honek zin egiten du sobre la vara del Sr Alcalde zainduko dituela Baztango mendiak, plantazioneak eta saroiak, eta zerbait makur ikustekotan, udalari “por escrito “ jakinaraziko diola.

Denek sinatu eta hondarrak, eskribauak: Ante mí.....

Junta General de Tabla del dia 27 de Diciembre

de 1834. En Gartzain y en su venta … bildu ziren…

Gartzaingo Ostatua = Benta Zaharrea/Etxerri

Lehenbizi komentatzen zuten nola pasa den urtean bazen posibilitatea 35 edo 40 ikatz karga egiteko eta nola lau persona aukeratuak izan ziren lan hori egiteko baina hala edo hola ez zutela lan hori bete. Ikusia Udalak behar haundia duela dirua lortzeko, animatzen die persona horiei ia gauza diren lan hori betetzeko.

Ytem nola herriak jasaten ari dira aunitz “exacciones (errekisak)” eta kasu batzuetan prisaz egiten denez Udalak ez ditu errekisa horiek behar den bezala denen artean partitzen, horrek suposatzen duenarekin. Hortaz hemendik aitzin…. denen artean.(Jakina da baina Baztan solidarioa zen, printzipioz , herri bati tokatzen zitzaiona Baztan orok egiten zuen)

Ytem ikusia nola Erresumako (Nafarroako) herri batzuetan apezek beren errentatik pagatzen dute zerbait, erabakitzen da Baztanen ere hala izan daiela eta parrokoek , benefiziarioek eta kapellenek, haran honetan ondasunik dituztenak, bertze jabeek bezala paga dezatela.

Ytem, ikusten “en las circunstancias actuales ezin dutela igurain/guardamontes guziei ordaindu eta ikusia gaur egun ez direla hain beharrezkoak “quedan despedidos” hilabete honetarik aitzinat kontrakoa erabaki artio. Bakarrik mantenduko dute igurain bana kuartel bakoitzean. Dakizkigu haien izenak: Jose Xabier Goyeneche, Lazaro Sanzinena , Francisco Dendarieta eta Manuel Larrachea, hori bai, zeukaten betiko soldatarekin.

Eskaerak: Juan Latsaga jaunak, Bankakoa, eta Amayur Bidart jaunak, Aldudekoa, ikazkinak , diote nola Tornain aldean egosi zuten ikatza Bankako haroztegiarendako zela Baztango Udalarekin tratatu zutena betetzen . Berriz nahi dutenez negozio horrekin segi, baimena eskatzen diote Udalari 300 edo 400 karga egiteko Istauztik Urriskaraino dauden arbolak ( bon, montazgo diote, arbolen adarrak eta abarrak) motzatzeko.
Udalak , jartzeko harremanetan horretarako dagoen komisionarekin.

Gartzain: Exto Real de Navarra 8º Batallon.

De orden de mi coronel D.F.Ripalda abonará a Francisco Olaiz,  Azpilkuetakoa                 105 reales fuertes  35 kantarengatik que he embargado para el…

Udalak , Azpilkuetako ostatuan kitatzeko.

Abenduak 27                    Almandozeko kontua… al Ayuntamiento corresponde pagar por el Tesorero….

* 1834.02.10 Hiru mutil quitando un pie de aya del Camino Real haizeak botaia…

* 1834.03.27 Zortzi mutil eri bat , Santiago izenez, Elizondotik Belatera eramateagatik    para Sto Hospital, 16 erreal

* 1834.04.20 Bertze andre bat, eria Elizondokoa, Belateko Bentaraino eramateagatik……    16 erreal

* 1834.10.08 Lau mutil bertze arbol bat kentzeko Arluze aldean….

* 1834.11.14 Errepidea konpontzeagatik….

Kontu hauek Almandozeko alkateari pagatu beharko zaizkio zeren berak “de su bolsa” pagatu zien langilei.

Eta mendiko komisioneak , arbolak eta egurra (arbolak motzatuak: adarrak eta abarrak ) ikatza egiteko arduratzen dena, bere kontuak ere aurkezten dituzte.

• Kobratu behar zituzten 5.000 erreal fuerte baino “ por las circunstancias actuales” bakarrik 1.388 erreal fuerte kobratu dituzte.

Eta iazkoa kobratu gabe geratu zenez 2.460 r.f. Orohar 3.848 erreal fuerte. Lan hori betetzeko (peritoak eta dietak) 464 r.f. pagatu behar. Hortaz Udalarendako 3.384 erreal fuerte.

Lurra neurtzen ibilia zen komisioneak beren urteko memoria aurkezten dute.

Neurtu duten lurra: 
            Erratzuko    Pierresenea                                19 gizalur

                               Alzua                                           3      “

                               Unandegia                                    1      “

                               Zabalanea                                    6      “

                               Miguelchipienea                           4      “

                               Iturburua                                   12      “

           Arizkungo     Zapatonea                                  20     “

           Lekarazko    Ortiberroa                                   8      “

           Urrasungo    Echeverria                                   9      “

                                                                 (Gizalur = ± 374 m²)

Borda berriak          
          Azpilkuetako Ypuzanea                                    1

                               Azcarbea                                   1

                               Ansonea                                     1

                               Larragoyen                                1

                               Echeverria/Apayoa                    1

Eta hala akitzen zen urteko azken batzarrea. Zer nabaritzen dugu? Bertze errealitatea. Egia da baztandarren bizi-modua militarrek markatzen dutela baino bertze errealitate bat badago: herriak, jendeak, jan behar du, baditu beren interes propioak, sortzen, ezkontzen eta hiltzen dira gerra izan arren. Biziak darrai.

Udaletxeko barneko kontuetan hori ikusten da. Udaleko Tesoreroak, urtero bezala, kontu guziak aurkezten ditu. Kontu hauek aspergarriak izanen dira baina adierazten dute zer egiten zuten orduko baztandarrek edo bederen bere instituzione nagusienak: Baztango Balleko Etxea.

Urte honetan Udalak kobratu du:

• Pasa den urtean gelditu zena 1.637 r.f.
• Ostatuen arriendoa 14.638 r.f.

•                        Erratzu 2.442 r.f.
•                        Arizkun 2.192 r.f.
•                        Azpilkueta 649 r.f.
•                        Elbete 296 r.f.
•                        Elizondo 2.341 r.f.
•                        Etxerri (Gartzain) 298 r.f.
•                        Irurita 1.886 r.f.
•                        Lekaroz 638 r.f.
•                       Arraioz 718 r.f.
•                       Oronoz 822 r.f.
•                       Ziga 472 r.f.
•                       Aniz 215 r.f.
•                       Berroeta 808 r.f.
•                       Almandoz 861 r.f.

(Ez dugu ongi ulertzen baino dirudienez , printzipioz, ardoa bakarrik ostatuetan saltzen ahal zen. Zenbat pagatzen zutenak adierazten du herriaren indarra baita noraino edantzaleak ziren ere. Orduko herri haundiena Arizkun zen baina Erratzuk edo Elizondok baino gutiagotan hartu zuten ardoaren salmenta.Arraroa.)

• Orobideako errota (Infernuko Erreka?? ) 408 r.f.
• Ardoaren arriendoa 17.668 r.f.

(Doikebe azken hau da Baztanen ardoaren distribuzioneko esklusibagatik pagatu zena. Ez dakiguna da zenbat ardo ekartzen zuten)

• Harakindegien arriendoa 2.309 r.f.
• Udaletxeko etxeko alokairua 480 r.f.
• Zor baten interesak ( % 4) 414 r.f.
• Zigako hamarrenaren alokairua 144 r.f.
• Bakiolako ( Urdazubiko etxe bat) alokairua 82 r.f.
• Otsondoko etxeko alokairua (Casa del Puerto de Maya) 41 r.f.
• Zugarramurdiko zor bat 2.403 r.f.
• Bertze zor bat, Iruritan, Martieneako nagusiak 8.000 r.f.
• Isun bat, Etxetoa etxeko jaunak, etxitura bat baimenik gabe egiteaz 20 r.f.
• Botikarioren etxeko alokairua 320 r.f.
• Censos Perpetuos , Urdazubiko etxe batzuek (Sabatonea, Aitaforera, Machinenea) 33 r.f.
• Mendiko komisioneak 3.956 r.f.
• Arbolak saltzeagatik 299 r.f.
• Masaren likidazionea.(Masa = Baztan+Bertiz+Malerreka) 1.225 r.f.
• Sunbillak zor zuena , Masatik hartua 178 r.f.
• Pattarraren arriendoa (Erratzu+Elizondo+Ziga) 592 r.f.
• Lurrak ixteagatik eta bordak egiteagatik 164 r.f.

Dio ere gure Tesoreroak ezin kobratu izan gauza batzuk : Iratzen eta oteen arriendoa, lugerriak Zugarramurdin, Urdazubiko Monastegiko interesak, etxe bateko alokairuan Urdazubin (Herreria Baja), Odolaga Bentako alokairua “a causa de las circunstancias del dia”.

Dena batu eta 55.024 erreal fuerte Udalak kobratu zuena.

Baino pagatu , pagatu behar zuen ere bai.

• Oronozko alkateari “por asuntos tocantes a este valle” 23 r.f.
• Lorenzo Iturralderi “por asuntos de este valle” 59 r.f.
• Errekak (Libuzgoiti/Libuzbeiti) garbitzeagatik 24 r.f.
• Agustin Barreneche jaunari San Gregorio Ostenseren ura hamalau herrietarako ekartzeagatik, baita Santuariori (San Gregorio Ostiense, Sorladan) limosna emateagatik ere. 80 r.f.

Norbaitek ez baitaki, ur honek orduko “pestizida”zen. Fede haundia zuen gure jendeak!

• Maestros de Primeras Letras 905 r.f. (Eskolak baziren!!)
• Orabideko igurainaren soldata 220 r.f.
• Haranako igurainak: bi kabo eta 9 mutil, kontutan izaten laurden bat gutiago kobratu dutela zeren ez baitute lan bete adostua zuten bezala “ por las actuales circunstancias” 1.104 r.f.
• Urrasungo Santiagoko kapellaniari dagokion interesa (%4) 414 r.f.
• Pedro Iturriari, kredito baten interesak (%3) 750 r.f.
• Tomasa Mayorari, interesak (%3) 124 r.f.
• Jose Domingo Echeipe, interesak (%3) 156 r.f.
• Arbuzko mindeitzak. 73 r.f.
• Neurriak hartu, ikuskaritza eta dietak 162 r.f.
• Almandozko alkateari, bere sakeletik konponketa batzuk errege-bidean egiteagatik 48 r.f.
• Bernardo Ariztegiri, Arizkungoa, Azpilkuetako alkateari aratxe galdu bat erosteagatik , baino aratxeren jabea agertu (Lesakarra) eta dirua itzuli behar 40 r.f.
• Francisca Garaicoecheari, Arizkungoa, bere etxea, Echeniquea Otsanaikoa, erre zelakotz, con arreglo al capitulo 53 , laguntza gisa, 310 r.f.
• Pedro Martin Maritorenari, bere etxea Tabernakoa, Berroetan erre zelakotz, capitulo 53, laguntza gisa,310 r.f.
• Revision cuentas 310 r.f.
• Por socorros y carcelages 46 r.f.
• D.Jorge Mª Mayora eta D. Miguel Martin Zelayeta, alkate eta Teniente Alkateari (lehenago ez da Jorge Mayora agertzen urte honetan alkate bezala !!!) , aitzinatu dutena “de los 5.000 pesos fuertes que se le impuso a este Valle” Nork? Junta Gubernativa de este Reyno de Navarrak. 1.200 r.f.
• Iruñera lau “caballerias” (mandoak?) armadarendako eramateagatik. 1.568 r.f.
• Almandozko alkateari, han zagoen goarnizioneari eman zizkion razionengatik. 690 r.f.
• Mindeitza berria, Zapitorro deitzen den lekuan eta 12.200 gaztainondoko eta haritzeko plantengatik 1.211 r.f.
• Merkatukozelaiko paretak egiteagatik 271 r.f.
• Exercito de Operaciones del Norte 1.250 r.f.
• D.Jose Francisco Friasi, Ospital Militarreko Farmazia hornitzeko 500 r.f.
• D.Fernando Leceari 412 r.f.
• Excelentisima Junta Gubernativa 2.400 r.f.
• Diputazionari 2.500 r.f.
• D. Nicolas Friasi, Apotecario. 6.000 r.f. bere soldata eta 40 r.f. la subida 6.040 r.f.
• Irurita eta Arizkungo medikuei 6.720 r.f.
• Balleen soldatak(ballea = herriko mutila edo holako zerbait) 263 r.f.
• Anizeko ostatuak Erreginaren tropei emandako ardoagatik 240 r.f.
• Tesoreroaren partea 724 r.f.
• Tesoreroaren gastu batzuk 27 r.f.
• Eskribauaren soldata 621 r.f.
• Eskribauaren gastu batzuk 73 r.f.
• D.Miguel Martin Zelayeta, Teniente Alkatea, gastuengatik 14.750 r.f.
• D.Juan P.Yrigoyen eta D. Jose Fco Michelena, Baztangoizakoa eta Basaburuako Kuarteleko alkateak, a causa de las circunstancias de aquel tiempo 1.400 r.f.
• D.Juan B.Apezteguia eta Tiburcio Larramendi, Baztango alkateak, egoera berean (lehenago bertze batzuk ziren ???) 2.000 r.f.
• Udaletxeko gastu propioak: kartzela, Batzar Nagusiko Bazkariak, argizeriak, presoen sostengua, suplimientos 3.918 r.f.

Hori bai, kobrantza guziek, erreziborekin.

Orohar, pagatu, 53.945 erreal fuerte, hau sarrerei (55.024 r.f.) kendu eta

1.079 erreal fuerte SUPERAVIT !!! Artista gure tesoreroa.

          Tesoreroa? Don Juan Jose de Echenique.

Urtea akitzear dago.Orain artio kontutan izan behar da karlistek atakatzeko erabiltzen zituzten armak urte honetan, 1834an, fusil hutsak direla.

Abenduak 27                   La Sentinellek dio nola Abenduaren azken egunetan Sagastibelzak projektil aunitz ekarri dituela Orbaitzetatik Baztanera. Eraso jeneralak setioa azkartu duela baino zaila izanen zaiola Miserikordia hartzea zeren Mina laster agertuko baitzen laguntzarekin.

Halaber dio nola karlistak Elizondotik Iruritara bonbak eramaten ari direla, baina dirudienez , ari dira hori egiten ebitatzeko liberalen eskuetan eror daitezela.Zer? Bonbak.

Bertze hitzekin, orain artio fusilekin atakatu dute karlistek, orain kainonak ekarriko dituzte.

Holakoak erabili zituzten Bilbaon. Elizondon ere?

                Urte Berri,berri

               zer dakartzu berri?

                 Urte Berri On

                zer dakartzu on?

                Elizondorendako

                Bizpahiru kainon !

(Gaixtoek holako zerbait kantatuko zuten)

Eta gerra izan arren hementxen bertan , biziak darrai Baztanen. Errateko, Erratzun urte honetan 33 haur sortu ziren, 31 lagun hil eta 4 bikote ezkondu ziren.