Baztan eta 1.Karlistada: 1835 - 4.kap. Kizkal eta odol urrina

Baztan eta 1.Karlistada : 1835

4.kap. Kizkal eta odol urrina

Espainia aldean karlistek bizkortzen ari dira, Cabrera jeneralak Maestrazgo (Teruel/Castellon) eta Kataluniako puska batzuk kontrolatzen ditu. Hala ere, karlistek kontrolatzen duten dermioak ez dira elkar lotzen. Geopolitikoki uharteak dira. Bilbaoko lehenbiziko setioa hasiko dute. Batailak? Izan badira, gorrak. Mendigorrian Cordovak joko du. Artazan Karlistek. Baino hau orokorki, gu Baztan.

               Ilbeltza

Ilbeltza : Prentsaren arabera hilabeteko lehen egunetan Iruñetik Baztan aldera Ocañaren brigada ( ± 3.000 soldadu) atera zen, alde batetik Elizondoko kasernara janaria ekartzeko eta han zagoen goarnizionea aldizkatzeko Rgto Provincial de Avila-rekin eta bertze aldetik Frantziako konboia Iruñeraino laguntzeko.

Konboia? Bai, harrigarria. Liberalek Frantzia aldean, Baionan, bai Frantziako Baionan ez Espainiakoan, egiten zituzten erosketak bere armada hornitzeko. Aski da suposatzea konboiaren balioa jakiteko noraino babestuko zuten. Kasu honetan, eta hemen orduko egunkari bakoitzak zioten zifren arabera, holako zerbait garraiatzen zuen konboi honek: miloi bat franco, 200 behi, 100 zaldi, 100 kintal arroz eta 4.000 pare zapata.

Bide klasikoa Orreagan barna zen baina profitatzen Frantziarekin zuten aliantza (La Cuadruple Alianza) Urdazubi edo Aldudetik motzago eta errexagoa suertatzen ahal zitzaien bidea , batez ere neguan. Afera bakarra , Sagastibelza eta bere karlistak.

Erran dugunez Ocaña jenerala agertuko da hilabeteko lehen egunetan Elizondoko tropak hornitzera eta berritzera. Berarekin Leon Iriarte, llamado Charandaja, etorriko da eta Sagastibelzarekin Almandozen topatu eta uxatu. Bizkitartean Ocaña Urdazubira gan, han bere troparekin (2.000 edo 3.000 soldadu, egunkari bakotxaren arabera) konboia bildu 4an eta 5ean konboi osoa Iruñean.

Konboia lekutu ondoren eta harekin Ocañaren tropak, 10ean karlista batailon batek Irurita eta Lekaroz hartu zituen eta bertze batek Gartzain. Hamaikan, 11an, Elizondoko fortinaren parean ziren baina ( hala diote liberalek) kasernatik 10 (aski hamar ! ) soldadu atera eta karlista bat hil. Pausatu zen dena, omen, aste batez zeren Elizondoko setioak segitzen baitzuen.

Orokorrean. Momentu honetan erran daiteke modu orokor (arras orokor) batean Hego Euskal Herrian karlisten eremuak hego aldean Ebron zuen muga, mendebaldean Bizkaiko eta Kantabriako mugak eta ekialdean, Nafarroan, Orreagatik Iruñera joaten zen errege bidea. Hiriburuak, hau da , Iruñea, Bilbao, Donostia eta Gasteiz, libelaren eskuetan ziren. Hemendik aparte, Espainia guzian aktiboak ziren baino ez hemengo indarrarekin. Eta momentu honetan nolabait, erran daiteke, karlistek iniziatiba zutela.

Ilbeltzak 05           Udalari eskatzen: D. Esteban Oscariz “abogado de presos pobres de este reyno”, Iruñean sinatua, 20 erreal.

Ilbeltzak 10                   Elizondon berriz, eguneko zakurkeria, baztandarra,  por orden de la Reyna gobernadora fue pasado por las armas en la plaza de este lugar Martin Fermin de Legarreta, Elizondokoa, 60 urtekoa , ezkondua Mª Urbana Elizondorekin, Gartzainen bizi zena, Konfesatu zen… Bortzgarrena. Zer egin zuen adin horrekin ? Eta berriz juicio sumarial: gerrako krimena.

Bizkitartean Miserikordiako Ospital Militarrean eriak hiltzen dira, Antonio Lopez, Miguel X. , Antonio Domingo, Francisco Navascues, eta haien artean arizkundar bat, Ilbeltzak 18, Pedro Jose Ollaguerre, Milizia Urbanoa, 26 urteko mutila, aita Pedro, frantsa eta ama Antonia Yribarren, arizkundarra. Funerala bere lagunek (urbanoek) pagatua.

Elizondotik kanpo, karlistak nagusiak. Konparazione bat: Erratzu/Gartzain

                          Ex^to R^l de Nav^a 8º Batª (Karlistak)

                                       Enterado el Regidor de Errazu, Urrutia

       … biharko, seietarako entregatuko dituzu 6 zamari, basta, soka eta                   
      zakuekin... eta ordu horretarako ez baduzu mandatua bete, partikular                             bezala berrehun zapata pare eta ehun duroko isuna izanen duzu.

                        Dios q^e a V. m^s a^s (Jaungoikoak Zerorri aunitz urtez)

                                    Garzain 17 de Enero de 1835

Eta odola dariola... El dia 20 de Enero de 1835 hil zen balazo batez en el campo de honor Miguel Mª de Echandi Oronozkoa, siendo voluntario del 12º Batallon de Navarra , 24 urtetakoa, funeralak egin zizkioten…

Orain artio, karlisten artean hiltzen ziren baztandarrak 5. Batailonekoak ziren baino orain hasiko dira baztandarrak 12. Batailonean agertzen.

Ilbeltzak 26            Liberalek saiatu zuten karlistak erakartzen fortinaren ondora eta erdietsi zutelarik, kainona atera, su egin eta lau karlista akabatu tiro batez, hala ere karlistek Elbete hartu dute, liberalak Asko aldera saiatu ziren pasatzen baino ezin. Karlistak urbiltzen zirenean kainona atera eta hauek ihes.

12"

Hala ere, hilabete akitzean, bi mila karlistek dute Elizondo inguratua eta hondar atakean kainonak ekarri dituzte, eta hau jauzi kualitatiboa da. Prentsa liberalak irri egiten du honetaz eta gutietsi afera, kainonak txarrak zirela, nonahi eginak, Etxalarko haroztegi batean , ez fabrika batean, lehertu direla lehenbiziko kainoikadarekin.... baina kainonak ziren.

Eta zenbat ziren? Batzuek lau diote. Minak hiru, bi kainon eta obus bat. Diferentzia ? Neurria, kainona obusa baino luzeagoa da.

                  Otsaila

Karlistek Baztan kontrolatzen eta Elizondo blokatzen, kainonak erabiltzen baita inprenta ere. Holako mandatua ailegatu zen Erratzura:

Otsailak 05                    Eta Erratzun hasi zena ez zen Elizondon gelditu, honetan Arraiozen, seigarrena,  dia 5 de Febrero de 1835 fue pasado por las armas , 50 urtekoa, estando en su propia heredad de Naceta Lorenzo Echaide ez zioten astirik eman oliedurak hartzeko, Oieregikoa, baino herri honetan bizi zena. , ezkondua Arraiozko Mª Felipa Goñirekin… bere gorpua lurperatua izan zen parrokia hontan ... se celebró en sufragio de su alma dos misas cantadas. No testó … eta egia denez... firmé por comisión del señor vicario, D.Jose Mª Meoqui. 

Ez da kontsolamendua baino honetan, nortzuk izan ziren jinko ttipiak ? Karlistak, ematen du.

Sagastibelza Elizondo inguratzen, blokatzen eta atakatzen utzi genuen. Minak,jakinaren gainean egonez nola facciosoak Elizondo obus batekin eta bi kainonekin atakatzen ari zirela, 5ean erabaki zuen Oraá eta Ocaña jeneralak hunat igortzea.

Otsailak 06                 ... eta 6an (goizeko bortzetan) Iruñetik Baztanera abiatu ziren bi jeneral hauek hiru batailonekin . Ordurako Sagastibelzak Iruritara ekarri zituen Elizondoko kaserna atakatzeko erabiltzen ari zen lau (hiru ?) kainon zeren jakin bazekien biharemunean liberalak zetoztela , dagoeneko Lantzen zirelakotz. Berehala kainonak erretiratu eta 3 batailon jarri zituen Irurita eta Lekaroz artean.

Ocaña Belatera ailegatzekotan bere hiru batailonekin (2.400 soldadu)  7º eta 9º Bat. de Navarrarekin topatu zen . Belate tiroka zeharkatu ondoren Anizeraino ailegatu ziren, lo egitera.

Egun berean Gartzainen, odol egarriz,zazpigarrena,    Dia 6 de Febrero de 1835 a las seis de la mañana (Gartzaingo) apez etxean agertu zen D. Jose Bergara, 5º Batallon de Navarra-eko kapellana, ofizial baten laguntzarekin eta erran zidan haber afusilado en este término de Garzain por sentencia a Antonio de Arriaga, Carabinero del Real Servicio, Elizondon preso hartua, casado, natural de Genevilla en este Reyno de Navarra….. kapellan horrekin konfesatua eta bere gorpua parrokia honetan lurperatua. Sinatua: Fernando de Jaureguizar..

Otsailak 06             Ocaña jeneralak hala dio : Excmo Sr: A las cuatro de la mañana del dia 6 de este mes (Febrero) salí de Villaba en dirección a Baztan... lau ordu ibili ondoren Lantzen pausa ttiki bat izan genuen eta Belateko lepora segitu genuen euri, elur eta kazkarabarrako erauntsiak mespreziatzen... 
Belateko Benta ikustean... etsaiarekin muturketu ginen... gure barrandan zagoen... pareta eta parapetoen gibelean lepoko kaskoa betetzen... Se rompió un vivísimo fuego/ikaragarrizko tiroketa suertatu zen... eta etsaia behartua izan zen Benta uztera... laino itsua probesten ihes egin zuten... y quedé dueño del puerto... Gure tropak bildu ondoren, gan nintzen Berroetara eta Aniza gaua pasatzera.

Aniz

Otsailak 07            Biharemunean jakin nuen lau batailon karlista nere esperoan zirela Zigako gainean eta bertze bida ezkerraldean...  nere tropa Anizko Bentan kokatua... aitzinerat jo nuen... nere gidak gerrillako gisara hedatu nituen... Etsaiak hasi ziren gibelerat gaten... ohartu artio bi batailon karlista gehio gure kontra zetoztela... Ez nuen bertze aterabiderik, lekua utzi eta Zigako herrian gotortu.

Herria hartu eta zaurituak Elizan sartu ondoren banatu nituen nere tropa etxeetan eta guardiako postu aitzinetuak jarri nituen zernahiko ataketik babesteko. Segiduan janaria bildu nuen, a que se prestó sin repugnancia el vecindario/zeinetarako nazkarik gabe auzokideak prest agertu ziren (hau burla, Ziga karlista zen!) eta jarrera eraskorra eta bortitza hartu nuen.

7ko gauan...

Ziga

Otsailak 08

Kasu honetan , harakindegia Almandozen jarri zuten. 

… dia 8 de febrero del año 1835 fueron fusilados en este término de Almandoz , Don Jose Miguel Sagastibelzaren mandatuz, jefe de los voluntarios de Navarra los sujetos siguientes cogidos la víspera en el ataque del lugar de Ciga …

* Don Ignacio Tapia ... de La Habana, viudo... comandante...

* Don Tomas Prado ... de San Roque, huérfano... teniente ...

* Juan Gil soltero ... de Fondequilla... soldado ..

* Cayetano Exposito , soltero ... de Granada ... soldado ...

* Felix Calvillo soltero ... de Peñafiel .... soldado ...

* Pascual Luz , soltero ... de Olivares ...

* Jose Fom .. de Suecu ... Hamalaugarrena.

Eta egun berean eman zieten lurra Almandozeko kanposainduan... y para que conste firme D. Lucas Fco de Osinaga.Rector

Almandozko kanpusaindua

Otsailak 07/08/09      Ziga: … eta 8an eta 9an inguratu gintuzten karlisten batailonak sei ziren (± 4.800 voluntario) baino ni trankil nintzen etxeetan babestua.

Otsailak 10             Ziga: 10an Zumalakarregi bera eta bertze bi batailon       (± 1.600) geiho ailegatu ziren . Naski ohartu nintzela toda la facción ari zela 
okupatzen mendiko etxeak, bordak eta herriko inguruko paretak eta pistola tiro bateko tarteraino zeudela...

Otsailak 11             Ziga : 11an argitu zuelarik, nonnahi ikusten ziren voluntario multzoak eta zamariak... eguerdiko 12an hasi ziren kainonekin herriaren kontra, Zumalakarregik berak agintzen zuen bateria batetik … 7 pulgadako granadak... hasieran sorpresa izan zen baina gure soldaduak prest ziren denetarako.... 106 tiro kainon bota zituzten ilundu artio...granadaren bat etxeetan edo karrikan erori zen... baino soldadu bat bakarrik hil zen buruan zartako bat hartu ondoren. Gau hartan uste nuen erasoa eginen zutela baina ez ziren ausartu eta beren kainonak erretiratu zituzten bildurrez ebatsiko genizkiela.

Ziga

Otsailak 12            Ziga: 12an beren altxalekuetatik su bizia egin ziguten batez ere herrian zagoen iturri bakarraren kontra ...voces descompasadas de aquellos forajidos resonaban... excitándoles a nuestros soldados a que abandonasen … baina hauek, ausartak bezain leialak, erantzuten zieten beren fusilen ahoarekin eta baioneten puntekin.

Goizeko hamaikak izanen ziren facciosoek Zigako setioa utzi zutelarik eta izigarriko abiaduraz Deneztebeko aldera lekutu zirela ...

Holako bapateko desagerpena izan zen... laguntza zetorrelakotz... bildu nituen nere soldaduak eta Elizondora abiatu nintzen.

Atsaldeko bortzetan, Ocaña eta bere tropa Elizondon ari ziren sartzen: liberalek 90 baja, karlistek 50. (Zenbakiak ez dira fidegarrriak) 

Recomiendo muy particularmente a V.E. las familias de todos los muertos... así como a Francisca Maritorena, Zigako auzokidea, alargun gelditu dela 6 haurrekin, bere senarra Juan Domingo Mezquiroz hil zelakotz 11ko gauan … reconociendo de mi orden el campo enemigo/ nere mandatuz etsaien dermioa barrandatzen.”

Elizondo 13 de Febrero de 1835. Excmo Sr. Francisco Ocaña = Excmo Sr. General en Gefe del Ejercito del Norte y Virey de Navarra = Es copia = Mina.

Egun berean,  En el lugar de Ziga del 13 de Febrero de 1835 hil zen Juan Domingo Mezquirizena Arraiozkoa eta herri honetako barridea, Zigako Francisca Maritorenarekin ezkondua, a resultas de un balazo que le dio un centinela de la columna de Ocaña que estaba bloqueada en el lugar por las tropas de Rey S. Dn Carlos 5º , oliedurak hartu zituen … eta bere gorpua izan zen lurperatua ..Sinatua:D. Jose Antonio Aldave

Zer pasa zen? Nork du egia, apezak edo jeneralak? Edo biek?

Zigako enboskada gertatzen ari zen bizkitartean, Minak bi dibisione prestatu eta 12an atera izan zen Baztan aldera. Hala ere, Elizondo karlistez inguratua zagoen. Eguraldia txarra, bideak lohiez beteak, ezin ongi mugi. Espoz & Mina, orain Nafarroako biserreia, Otsailak 13, Lantzen zagoen Elizondorako bidean, ezin Belate pasa eguraldi txarra ari zuelakotz.

Otsailak 14            Otsailaren 14an Mina, odol egarriz edo sabeleko minekin, hasten da mugitzen eta Belateko lepoa pasa ondoren eskolta batekin Elizondora ailegatuko zen atsaldeko hiru t'erdietan.

Egun berean (data ez da ongi leitzen baino egun honetan Mina Zigatik pasa zen) En el lugar de Ciga en el dia ??? de Febrero del año de 1835 sin dar lugar a los auxilios espirituales fue fusilado por orden de Espoz y Mina, Juan Bautista de Agesta, Iturengoa, Almandozen preso atzemana, haciendo de confidente para el Exto Real de D. Carlos 5º, Sunbillako Manuel Agestaren semea… parrokia honetako kanposainduan lurra eman zioten... Ez ziren asetuko jendea hilarazten. Hamabortzgarrena.

Egun berean

Elizondon eta Udaletxeko etxean eta salaren  barnean… Junta General Extraordinaria…  
a 14 de Febrero de 1835… bildu ziren…

Kuarteleko alkateak: Elizondo Fco Javier Amoarena

                     Baztangoiza Juan Bautista Apezteguia

                     Erberea Tiburcio Larramendi

                     Basaburua Juan Jose Aguerrebere

Arizkun Manuel Tomas Mendicoa           Erratzu Juan Miguel de Urrutia

Elizondo Jose Antonio Meoqui                Irurita Jose Aguirre

Oronoz Juan Miguel Iturralde               Aniz Miguel Norberto Iturralde

Gartzain Juan Eusebio Yrigoyen            Azpilkueta Luis Mariano Garaicoechea

Berroeta Juan Francisco Zozaya           Almandoz Juan Antonio Indabere

Lekaroz Juan Bautista Barreneche      Arraioz Juan Pedro Mayora

Elbetea Juan Ignacio Elorga                  Ziga Martin Miguel Mendiburu

Eta junteroak? Juan Antonio Garay, Miguel Felipe Aguirre, Martin Jose Goyeneche, Juan Martin Larrachea, Manuel Casajus, Francisco Iribarren, Martin Andres Dolagaray, Francisco Gortari eta Juan Lorenzo Argain.

Por las actuales circunstancias… diote badirela expedientes y arbitrios producto del arriendo de las posadas, baita ardoarena, ozpinarena edo pattarrarena hemen kontsumitzeko ere, gutti edo deus ematen dutela eta nola Udaleko langilei pagatu behar diete, ezinezko izaten zaie pagatzea , hemendik aitzinerat , por los motivos relacionados, deliberatzen dute Basaburuko medikua, Don Martin Oses, las actuales circunstancias irauten duten bizkitartean despeditzea eta segitu nahi badu , bere kabuz eriei eta familiei kobratzeko komeni zaion arabera. Oraingoz ere, gauza bera juzgadoko prokuradore, balle eta igurainekin, despedituak , hauetarik lau ezik, oraindik lanean ari direnak.

Mina Elizondon dugu 15etik 20ra artio.

Otsailak 17                Gaurko egunean Minak, odol egarriz edo sabeleko minez, hilarazi zuen Lekarozko partikular bat akusatua Donezteben karlistendako bolbora egiteaz. Badakigu bere izena: Bernardo Goñi, 35urtekoa, fue afusilado en el lugar de Elizondo por orden superior, Arraiozkoa baina Lekarozen bizi zena, ezkondua Lekarozko Juana Francisca de Maripicena... Sinatua :Juan Nicolas Echeverria. Hamaseigarrena.

Otsailak 20                  Periodiko batek dio nola 20an (1835.02.20) Mina Elizondotik atera zen Doneztebeko dermioa behatzera eta Arraiozen barna pasatzekotan muno batean lurperatuak bi kureña (kainonak eramateko) eta burnizko zare batzuk harpatu zituela eta Elizondora eramanak izan zirela.

Pixkat haratago, Minaren armadako karabineroak ehun bat bonba eta projektil harpatu zituzten, non eta Oronozen. Minak duro bana karabineroei eman ondoren Oronozko alkatea eta kargodunak Elizondora eraman zituen, mehatxupean hilaraziko zituela ez bazituzten entregatzen Sagastibelzak Zigan zituen kainoak , eta doikebe, Oronoza bere erretiradan eramanak , hori bai, gerra kontseilu baten ondoren.

Konboia berriz.

Otsailak 21           Minak dio nola 21ean, igorri zuen... Dn Leon Iriarte (Charandaja) bere tropekin Aldudera, han konboia antolatzeko eta 22an, ni (Mina) harat gan nintzen, Urtiagan elkartzeko haiekin eta handik Iruñera gateko non goizeko 9etan ailegatu baitnintzen, konboia gero ailegatu zen, osoa. Utzi dut Ocaña Baztanen, janaria biltzeko Elizondoko kasernarendako eta aldi berean etsaiez lekua garbitzeko.

Minak Elizondotik atera baino lehen errekisatuko ditu 120 mando bagageak eramateko.

Konboia dirua eta arroparekin (zapatak) Baigorrira ailegatu da 21 idi orgetan eta gero zamariekin Aldudera. Han zegoen Sanz brigadierra eta Urkiagara eraman non Leon Iriarte esperoan zuten konboia Iruñera eramateko.

Konboi honek dirua eta impedimenta militarra zeramatzan, Baztanen barna pasa behar zen baino kontsideratu zuten seguruago Alduden barna, gero Urkiaga, 400 soldadu esperoan, Eugi, Zubiri eta azkenean eta hondarrean Iruñean. Materiala Alduderaino idiz ekarri zuten eta hortxen ziren esperoan Baztandik ekarriak zituzten 120 mando horiek.

Eta konboiarekin Mina eta Charandaja gan ziren Baztandik, eta karlistak berriz itzuli.

Otsailaren azken astea : karlistek Baztan kontrolatzen eta liberalak Elizondoko karrika.

Otsailak 24                Belate a 24 de Febrero: karlistak ardoa errekisatzen Francisco Machiñena bati “bajo las ordenes que tengo de nuestro Rey Don Carlos 5º..” Hamar kantara. 

Errekisa “legala” izateko ematen zioten paper bat,vale, non adierazten zuten emaileari zer, noiz eta nork egina zuen errekisa hori, esperantzarekin noizpait ordainduko ziotela. Kasu honetan Baztanek (Udalak) pagatu beharko ziola.
Bertzenaz ebasketa bat zen, eta bi armadak, liberalak baita karlistak ere, legalak izan nahi zuten.

Otsailak 26         Sagastibelza bortz batailonekin Baztan aldera gan zen. Ocañak bere tropekin Irurita gotortzen ari zen eta ordu bateko eraso jasan ondoren eskapatu zen Elizondora.

Otsailak 27         Ocaña atera zen eta Lekarozko karlistei atake egin, gero Elizondora bueltatzeko.

Otsailak 28          Zugarramurdi goizeko 3etan Arizkuna gan zen eta labore guziak hartu ondoren Elizondora itzuli zen. Zurrumurrua: Mina Baztanera etorriko dela.

Egun berean Erratzuko alkatearendako karlisten mandatu bat: Badoaiela herri horretara Antonio Yrigoyen, horko barridea, preso egon dela por las sospechas de su conducta... beha zazu egunero egiten duena eta ez zaio utzi behar herritik lekutzea nik jakin gabe...
Sinatua , D.Jose Miguel Sagastibelza.

(Serioa? Erratzuar guziak liberalak ziren eta eskatzen zieten liberal bat behatzea!)

                 Martxoa

Bizkitartean , karlistak Elizondoko inguruan eta Otsoa, haien burua, Ultzamara hurbiltzen. Eta liberalak? Ocaña eta Minaren arteko korreioa ez zen moztu eta Minak agintzen zion erasotzeko, mugitzeko eta Ocaña jenerala Elizondotik ateratzen zen noizenbehinka, batez ere janari bila, Arizkun aldera edo Azpilkuetara.

Azpilkueta

Martxoak 3                Ocañak , Elizondotik, dio nola kasernatik atera eta Azpilkuetara gana zela janari bila. 40 behi hartu eta atsaldean Lekaroz aldera gan zela bi kanoinekin (?). Bidenabar, Mazarredo koronela eta Urbanoak igorri zituen Gartzain aldera etsaiak harat erakartzeko. Borrokan lotu ziren eta iluntzean dena baretu zen. Berak ematen du bere bajen zerrenda: kolpatu batzu eta bi soldadu hil : Julian Eraso eta “un tamborcillo de los Urbanos”: Leon Jose Alza, Elizondokoa, 15 urtekoa, tiro batez en el campo de batalla.Aita Santiago ,Elizondokoa, ama Jacinta , Legasakoa.

Hala ere, egia zen Elizondo beti karlistez inguratua zagoela eta bada ez bada Ocañak ez zuen aunitz arriskatu nahi. Portaera honek Elizondoko jendea asaldatzen zuen, errefortzuak ailegatzen ez zirelakotz.

Gerra ttipia, ttipia baino zakarra. Eguna ez dute zehazten. Elissondo. Frantsek kontatzen dute nola mutil frants bat, Moineu, armada frantsan zagoelarik Baztango mugetan, desertatu zuela lagun batzuekin eta karlistekin lotu zela. Hala ere, denborarekin saiatu zirela desertatzen berriz baina karlistek harrapatu eta Elizondotik hurbil dagoen belai batean afusilatu zituztela. Gure Moineuk hilarena egin zuen eta karlistak gan zirelarik, benda bat eginez zauriak lotu eta giristinoen Elizondoko kasernara gan zen non sendatu zuten eta haiekin geratu. Frantsek diote nola Frantzian heriotz zigorra dauka desertatzeagatik , suposatzen dute ez dela ausartuko bere aberrira bueltatzen Elizondoko zelaian jasan zuena han berriz ez sufritzeko.

Ixtorio honek edo lehenago Henningsen kontaketan ikusi dugunak erakusten dute nola, kasu honetan karlisten kasuan, atzerriko “boluntariok” etortzen zirela haiekin borrokatzera, batzuk ideologiaz, bertze batzuk erromantizismoz eta noski, diruz ere. Gauza bera gertatuko da liberalekin, hauek Legión Inglesa, Francesa eta Portugesaren laguntza izanen dute, baina “legion” hauek gure dermioetan ez ziren agertu.

Martxoak 05                Iruritan, karlistak,berriz errekisatzen, orain 18 kantara ardo, 5. batailonendako. Holakoak ziren bon/bono/vale-ak.

Martxoak 09         Elizondo : Gerra haundia, goizean, karlistak Elizondoko inguruan, kainonekin, hiru obusekin Lekaroztik (Bordaxuritik) kaserna eta herria bonbardeatzen, Elizondoko jendea elizan babestua. Holakoetan bonba batek eliza jo, andreak (???) garrasika eta nola garrasiak ezin aguantatu, bururatzen zaion gauza bakarra Ocaña jeneralari, andreak Elizondotik kanporatzea!!!! (Baliteke gaizki leitu dugula, baina hala diote paperek). Utziko zituzten andreak zoko batean? Ikustekoa.

Martxoak 10           Elizondo : kainonak berriz.

Martxoak 11         Elizondo : egun guzia eman zuten tiroka. Berderizen ere bi ordu eman zituzten elkar tiroka. Diote, “sans exagéré” 500 kainokada baino gehiago bota zituztela Miserikordia eta Elizondoren kontra. Baina ustelak. Bonbak ez ziren haretaraino ailegatzen, sobera urrun baitziren.

Don Ramon Zugarramurdiren arabera, azken hiru egunetan “etsaiek sesenta bombas de 14 pulgadas y doscientas ochenta y cuatro granadas de siete y nueve bota zituzten ”.

Egun berean, Martxoaren 11n, Mina Iruñetik atera da Elizondoko aldera 3.000 soldaduekin setioa haustera. Eguraldi txarra, haizea, erauntsiak eta elurra.

Egun berean, Zumalakarregi Baztan aldera ere, Gulina eta Atezen barna. Mina?     Aldi berean Ultzaman barna Belatera gaten, Baztanera, paraleloki. Ez ziren elkar ikusten. Minak ez zekien zer zuen bere ezkerrean, Tomasek bai, are gehiago ,       abisua pasa Sagastibelzari Elizondoko setioa uzteko, kainonak altxatzeko eta

Belatera igateko lehen bailehen Minaren tropak inguratzeko.

Martxoak 12.             Eguraldia, txar txarra. Han , Larraintzar ondoan, Larremiar aldean, muturkatu ziren. Mina ohartu zelarik alde guzietarik karlista franko zuela, zer egin omen zuen? Tomasen firma faltsotu, parean zuen ofizial karlista bati mandatua pasatu eta honek, sinesten, alde batera egin eta Mina ziztuz Doneztebera eta handik , biharemunean, Elizondoraino. Horrek salbatu zion, hori bai, tiro batekin besoan eta 300 soldadu gutiagorekin.

Prentsa frantsak dionez Martxoaren 12an , ortzegunean, Mina borrokan lotu zela Zumalakarregirekin, berak 3.000 soldadu eta Tomasek 9.000. Pasatzea lortu zuen baina 200 hilak utzi zituen. (Prentsako zifrak , taxuz).

Martxoak 13,            Mina Elizondon.

Martxoak 14. Larunbata,Lekaroz.

Hiru kontaketa baina gauza bera.

Lehena

Zazpi urteko gerran

karlisten denboran,

agindaria Mina

gobernu aldean;

Belate aldetik dator

zerbaiten billean

jarri tropa haundiarekin

Baztango ballean.

              Zazpi urteko gerran

                      karlisten agindari

                      eskualduna Don Tomas

                      Zumalakarregi

                      ordu(a)n Baztan osoa

                      zen zapela gorri,

                      bainan egizkoena

                      Lekarozko herri.

                                      Bordazuri gainetik

                                      tiroz zirikatzen

                                      karlisten soldaduek

                                      kalte haundi egiten

                                      eta Mina Elizondon

                                      bakerik ez hartzen

                                      karlisten gibeletik

                                      bidea omen du hartzen.

                                                                      Lekarozko herria

                                                                      mirabe ta na(g)usi

                                                                      Umarizko aldera

                                                                      laxterka igesi

                                                                      Mina mazon gaiztua

                                                                      herriko xaharrekin

                                                                      kañonak ia badiren

                                                                      nahi baitzuen jakin.

                                                                               Zapela gorridunak

                                                                               behin nahiago du hil

                                                                               mundu guzien antzinet

                                                                               ta ez erran gezurrik

                                                                               hortaz Lekaroztarrak

                                                                               (e)man zioten herriari

                                                                               orduan sekulako

                                                                               ohore ta izen haundi.

Lekaroztarrak z(it)uzten

armetan denetaz

bolbora eta kainonak

egi edo gezurraz

aterazi zabezten

onez edo bortxaz

sutan jarri behar zuela

herria bertzenaz.

                     Ortiberroko ondoan

                     Minak egin zuena

                     argi ta garbi er(ra)teko

                     zen za(ka)rkeri haundiena

                     zahar gaixo tiroka

                     hilezi (eg)in zituena

                     ho(r)i zer agindaria

                     hori agindu zuena.

                                         Sabaitako urrin goxo

                                         sagar ta soroena

                                         Lekarozko etxeetan

                                         somatzen ez dena

                                         ekearen usainak

                                         hartu du herri dena

                                         nonnahi bakardadea

                                         nigarra ta pena.

                                                       Orduan gertatu zena

                                                       nork adie(ra)ziko du?

                                                       Hainbateko nahigabe

                                                       ez da behin ere aditu

                                                       etxe xuri guzietan

                                                       sugarrak na(g)usitu

                                                       eliza ederra sutan

                                                       herriaren dolu.

                                                                                 Etxe ta herri ederrak

                                                                                 benturaz erreko,

                                                                                 gorputzak armarekin

                                                                                 nahiz hilek (i)kusiko

                                                                                 bainan bihotzak erne

                                                                                 Eskual Herriarendako

                                                                                 ta odola hil arteraino

                                                                                 Jangoikoarendako.

Lekarozko eliza

                                      Plazatik daramazte

                            hiru gorputz hilen,

                                          elizain kontra daude

                            enterratuak hantxen,

                            Lekaroztarrak artean

                            gogora dezazten

                            beren antzinekoak

                            leialak baitziren.

Interneten dago. Orijinalean ez zen “H”-rik eta fonetismoren bat kendu dugu ( ñ = in...). Ez dakigu nor izan zen bertso hauen egilea, ematen du baztandarra zela eta gerra akitu ondoren eskribituko zituela, bertzenaz nola zekien momento horretan (1835) gerrak zazpi urte iraunen zituela? Gainera zapela gorri dio eta hori ez-historikoa da eta eliza ez zuten erre ere baino batek daki ! Sentitzeko bertsoak baitira.

Bigarrena

“Eguna argitu baino lehen, Elizondotik soldados francos (tiradores/chapelgorris) konpainia batzuk  atera ziren karta etxi batekin Lekarozko alkatearendako eta herria hartu zuten. Pixkat beranduxago tropak harat gan ziren ere. Ailegatu zirelarik, soldados francos-ak (tiradores) herria inguratua zuten, ez uzten inor ateratzen... herriko plazan esperatu behar zuten troparen etortzea... ziren hogeita-piko agure, igandeko arroparekin jauntziak... jenerala (Mina) agertu zen eta agureek inguratu zuten bere mandoa, eskuaraz agurtu zuten... orduan Minak erantzun zien euskaraz

eta galdegin zien ia non ziren kainonak altxatuak... bertzenaz hilaraziko zituela...

eta gero herria erre araziko zuela... Harrituak... erran zioten ez zekitela deus... Berriz jeneralak galdera bera egin zien eta nola ez zioten deus erraten... agindu zuen bosnaka kontatzea.. eta bortzgarrena soka batekin lotu zuten... Holakoetan apez bat agertu eta haien artean paratu... han ziren hil behar zutenak eta haien erdian apeza... parean soldados francos (tiradores) armekin, presoak hilarazteko prest...

Alde batean, Mina jenerala eta bere Estado Mayor (lekuko kontalaria haien artean) … tropa urrutiago ... eta han eta hemen herriari sua eman behar ziotenak, zingi piztuekin beraien eskuetan …

Kondenatuak konfesatzen ari ziren... ofizialak eskatu zion apezari erditik kentzeko, honek ezetz... agindu zien soldaduei hurbil zitezela apeza ez jotzeko eta “jo !” agindu zuen. Hogei tiro aditu ziren, zenbatuak... odoletan gaizoak… hilak... hemen akitu zen apezaren betebeharra.. jenerala agurtu eta addio.

Orduan agindu zuten jendeak herria utz zezala... los soldados francos... erretzen ari ziren etxeak...andreak eta haurrak zutenekin atera ziren... prisarik gabe, karrasirik egin gabe... ez zuten nigar egiten... mantxo, mantxo, ttuku, ttuku, ... sua ikaragarria zen eta sugarren artean tiroak!.. sabaietan belar azpian altxatuak gelditu ziren etsai kolpatuarenak, kizkelduak, beraien fusilak lehertzen zirelarik hainbertze beroarekin... tropak hasi ziren desfilatzen.. ni gaten nintzen Mr Saint Yon-ekin eta honek soinean ukitu ninduen eta besoarekin seinalatu zidan gauza bat erretzen ari zen herritik hurbil... andre bat zen, estatua bat bezala... “

Antonio Ros Olano + Saint Yon: Lekukoak, gibelean, andrea eta Lekaroz.

Testu hau eskribitu zuena han zagoen, Minaren ondoan, bere “Ayudante de Campo” baitzen, Antonio Ros de Olano. Lekukoa izan arren , bildur gara kontatzen duena , apezarena konparazionez, berak asmatua eta apaindua , literatura hutsa.

50 urte beranduago idatzia, “Episodios Militares” eta artikulua “De cómo se salvó Elizondo y por qué fué condenado Lecároz”. Interneten dago.

Hirugarrena

Martxoak 14. Goizean Charandajaren gizonek Lekaroz zuten inguratua. Minak bazekien Lekaroz karlista zela, bazekien handik karlisten kainonek Elizondo tirokatzen zutela eta bazekien kainonek pisu haundia dutela eta erretirada azkar batean errexena kainonak lurperatzea zela, etsaiak ebitatzeko eta berriz erabiltzeko tenorea zelarik. Hortaz Minak susmatzen zuen Lekarozen inguruan egon behar zirela. Halaber, bazekien Elizondoko setioan (edozein lekutako setioan) kainonak erabiltzea salto kualitatibo izigarria zela.

Lekaroz

Herria inguratua zagoelarik Mina bere tropekin harat gan zen. Herrian geratu ziren gizonak (zaharrak?) Charandajaren gizonek herriko plazan bildu zituzten eta Minak haiengana hurbildu zen, eskuaraz mintzatu ziren (Mina euskalduna zen)”Kañonak non dire?” Gizon lekaroztarrek ez zekitela, berriz Minak erran zien hilaraziko zituztela eta herria erreko zuela ez baitzioten erraten, gizonek ez zekitela... Txapelgorriek Minaren aginduak jarraitzen, “kintatu” zituzten gizonak, hau da, bosnaka kontatu eta bortzgarrena (el quinto) soka batekin lotu eta bereiztu. Zazpi bereiztuak izan ziren.... Lehenik, alkate jauna afusilatu zuten, Juan Bautista Barreneche. Ikusten bertzeek “ez zekitela” , bertze bida gehio hil zituzten, Martin Meoqui eta Juan Martin Goñi.

… a los 29 (?) años de sus edad, fue afusilado en este lugar de Lecaroz por orden del General Mina Juan Bautista de Barreneche, herri honetakoa, Josefa Antonia de Anchorenarekin ezkondua....

… a los 57 años de su edad , afusilatua izan zen hemen Lekarozen por orden del General Mina, Martin de Meoqui, herri honetako Ana Mª de Alzugarayrekin esposatua, ez zuen testatu ezta oliedurak hartu por no haber dado tiempo para ello eta bere heriotzaren biharemunean bere gorpua lurperatua izan zen....

… a los 30 años de su edad, afusilatua izan zen hemen Lekarozen por orden del General Mina, Juan Martin de Goñi, Arraiozkoa, Lekarozko Juana Mª de Jaimerenarekin ezkondua, ez zuen testatu ezta holiedurak hartu... Hemeretzigarrena.

Ikusten denez, ez ziren hain zaharrak eta kasualitate susmagarria: lehena herriko alkatea izatea eta bertzearen anaiak halabeharra bera izan zuela hilabete bat lehenago Elizondon (1835.02.17-Bernardo Goñi) !!!

Bizkitartean herriari sua eman zioten: 23 etxe erre, Eliza eta bertze hiru etxe ezik.

Baztango Haizeak bere bloggean dio etxe hauek Xaharrea, Larretxea eta Ortiborroa izan zirela.

Lekarozko plaza zaharra, 1925?

Hala edo hola eta bertze nonbaitetik informazioarekin Orabideako bazter batean, lohian lurperatuak, harpatu zituzten kainonak. Diote kainonak garraiatu zituzten behiak afusilatu zituztela ere !!! Bereiztuak izan ziren bertze lau lekaroztarrak libratu ziren heriotzaren eskuetatik. (Bertsione hau Jose Mª Iribarrenek publikatu zuen bere “Mina, el Liberal ”liburuan).

Jakin badakigu badela(izan behar zela) dokumentu bat Archivo de Navarran "Exposicion de los vecinos de Lecaroz a S.M.Carlos V, sobre los sucesos del 14 de marzo de 1835" baino bi aldiz han egon eta ezin lortu. Norbaitek noizpait ikusten balime du, faborez, abisatu.

Hala ere , ekintza honek , Lekarozko exekuzioneak eta herriaren erreketa, Espoz y Minaren fama basa haunditu zuen eta kargutik kendu zuten. Bere memoriak eskribitu zuelarik (bon, bere emazteak zuzenduak eta publikatuak) saiatzen da afera xuritzen... “MOTIVOS JUSTOS tenía el General que le AUTORIZABAN A EXTINGUIR TODA AQUELLA POBLACIÓN. Se contentó con quintar los hombres...”

Frantziako eta Ingalaterrako periodikoetan agertu zen berria, baita Londreseko Parlamentuan ( House of Commons) afera tratatu ere. Mr O'Connell-ek (Mina Ingalaterran exiliatua egona zelarik han ezagutu zuten elkar) “Monster” deitu zion.. “ahalketzen zela mahai berean harekin bazkaldu izatea...”.

Orduko (gaurko ere?) eskola zaharrekoa zen Mina, autoritatea astokerien bidez jartzea zen. Egun berean eta Narbartetik bando bat proklamatu zuen, harroputz galanta:

          Zoritxarrez, hori pasa da eta gaurko egunean hasten da egiazko

          gerra Nafarroan. Lekarozko herriari sua eman zaio atsaldean eta

          bere bizitanleak kintatuak eta momentu berean afusilatuak…

          en justo castigo a sus delitos...

Eta historiak eta biziak darraite...

Zer zioten orduko egunkariek gertatu zenari buruz? Dena nahasi, noren alde haien alde baina hala ere egoeraren “giroa” erakusten dute.

Frantsak ,liberalak ez direnak, lotsatu dira jakiteaz Minak Lekaroz errearazi zuela eta iheslari/fuyards batzuk arrestatu eta hilarazi zituelakotz. Zenbat ez zekiten baina 3 edo 4 izan omen ziren hilak . Bertze batzuek diote 15. Gero herria erre arazi zuela , Eliza eta bi etxe ezik. (Ikusten denez, zifrak, taxuz).

Edo hau ere dio Frantziako prentsak, liberala dena, Larremiarren batailarendako,

nola Mina bi brigada erdi batekin zetorrela (3.000 soldadu) eta topatu zela Zumalakarregirekin Eltzaburu ondoan, hamar batailonekin (8.000 gizon ). Emaitza? : Mina garaile, le plus brillant succés (garaipena), Minaren bajak, hil gutti, 78 kolpatuak eta karlistek, bere ustez, 500 baja. 
Diote ere mediku ingeles bat Elizondora ailegatu zela Mina tratatzeko eta nola mediku honek Londresen zagoelarik han tratatu zuen ere. Mina eri zagoen, eta almorranak zituen, hortaz mandoz, eta ez zaldiz , gaten zen azken hilabetetan. Larremiarreko batailan orgaz/cabriolé batean bidaiatzen ari zen. Helduko den urtean Bartzelonan

hilko zen sabelako minbiziz. Iruñeko Katedraleko klaustroan lurperatua.

Minaren mausoleoa, Iruñeko katedralean.

Suposatzen da frants aunitz akabatzeagatik, nafarrak ez zituzten kontatzen. 

Kuriositatez, mazona zen.

Baina Mina ez da oraindik  Baztandik gan.

Martxoak 15                Elizondoko kasernatik Erratzu, Arizkun eta Azpilkuetako alkateei: … bihar goizeko seietan... 30 mutil, erdia aitzurrekin eta bertzeek saskiño banarekin... Erratzu eta Arizkuni tokatzen zaizkie 12 bana eta Azpilkuetari sei.

Martxoak 18          Elizondon hilko da Pedro Fco de Legarraga, a resulta de un pedazo de bomba que le hirió en la misma puerta, 45 urtekoa, Elizondokoa....Mª Fermina Elizalderekin esposatua...

Martxoak 19                Odol orgia ez zen Lekarozen akitu. Berriz, Elizondoko plaza harakindegia bihurtua:

• el dia 19 de Febrero... Elizondoko plazan afusilado por orden del gobernador del fuerte por adicto a la causa del Sr. Dn Carlos 5º, Juan Ignacio de Iribarren, 55 urtekoa, Catalina Josefa Echeniquerekin ezkondua, biak Arizkungoak eta herri horretako Orzaizeneako jabeak... bere gorpua lurperatua izan zen Arizkunen...

• fue pasado por las armas Elizondoko herrian Etxalarreko bat (ez dakit bere izena eta bere emaztearena) Miguel Martin Iparraguirre...(apeza gero enteratuko zen) bere emaztea Magdalena Sanchinena, biak Etxalarrekoak... Hogeita batgarrena.

Egun berean eta protagonista bera, el gobernador del fuerte, Don Ramon, Erratzuko herriari, kartaz, egin behar dituztela 36 alkitto eta 54 ohol 7 oin luze eta 1 zabal... ohatzeak egiteko Ospital Militarrarendako.

Martxoak 20            Minak Elizondo utziko du Martxoren 20an.

Martxoak 21            Eta prentsa (ofiziala) , prentsa (ofiziala) da. Mina, heroe, artista bat : diote nola 21an Mina Iruñean sartu zela goizeko 9 t'erdietan. Nola soldadu guttirekin Tomasen tropak zafratu eta 400 baja eginarazi. Jenerala “sereno” beti bezala, tiro bat hartu zuela bizkarrean baina ez zuela odolik: “quemó Lecaroz, fusiló algunos paisanos y ha traido dos morteros y un obus y algunos paisanos presos”.

Facciosoek Elizondo hartzeko asmoa utzi dute, dio Minak prentsari.

Eta Otsoa? Tio Tomasek ikusi zuelarik Mina eta bere giristinoak Baztanen gelditu zirela Larremiarren gudua ondoren, ziztuz Sakanara abiatu zen eta hurrengo egunetan aprobetxatzen Mina urrun zagoela, 21an prezeski, Etxarri-Aranazko eta Olagutiko kasernak atakatu eta konkistatu zituen.