Baztan eta 1.Karlistada: 1836 - 6.kap. Lainoa

Baztan eta 1. Karlistada: 1836 – 

6 kap. Lainoa

        1836

Orokorki karlistek segitzen dute “holako” iniziatiba izaten Espainia aldean, bon, kontrolatzen zituzten dermioetan , porrotak ( errateko Bilbaoko setioa) izan arren. Konparazionez, urte honetako abenduan Gomez jeneralak (karlista) Amurriotik (Araba) 3.500 boluntariorekin Penintsula osoa korritu zuen ,  hiriburu batzuk hartu (Oviedo, Leon,Palencia, Segovia, Caceres, Albacete, Cordoba, Almansa), Gibraltar parean geratu, ingelesek kainonak erakutsi eta buelta etxera, 4.500 kilometro giristinoen dermioetan zeharkatzen soldadurik galdu gabe. Bidenabar, Mendizabalen desamortizazioa proklamatu zen.

Gomezen espedizioa.

Hego Euskal Herrian erran daiteke frentea nolabait finkatu dela. Hiriburuak (Iruñea, Bilbao, Donostia eta Gasteiz) liberaleen eskuetan dira baita Ebroko dermioak ere. Ekialdean, iduzki aldean, Luzaiderako errege-bidea izanen da muga. Honek ez du erran nahi marra hauetarik haratago karlistak ez zirela ibiltzen baina paraje horietan kontrola finkoa ez zuten.

Baina gu, Baztan.

Erran behar dugu orduko liburuetan eta egunkarietan Baztani buruz ia ez dagoela informaziorik. Baztan lainopean galdua gelditu zen. Berri bakarrak noizpait egunkarietan leitzen ahal dira eta gehienak (oro) interesatuak. Maiz “omen, se dice, on dit, …”. Hortaz kasu gehienetan eta batez ere zenbakiak ematen dituztelarik, ez dira sinestekoak. Hori bai, Baztango giroa nolakoa zen ikusteko, uste dugu argi adierazten dutela eta hortaz erabiliko dugu informazione hori.

Egoera Baztanen? Gerra zakarra, zuzena ez da izanen eta hola lau urtez, beharrik, baina ez da izanen bake goxoa: bada kontrol politiko bortitza, liberalak direnek susmopean, hortaz Erratzun (herri liberalena) sarekadak izanen dira, badira desertoreak, oroitu gure mugak Frantziarako ateak direla; desertoreak izatekotan, haien gurasoek preso edo multa pagatu behar; odol zerga, lebak, mutil gazteak bildurrez bortxaz gerrara igorriko zituztela, bertze batzuk gogoz ganen ziren; frantsak Gobernuaren alde edo bederen neutralak dira; karlistak nerbiostuak zeren noiznahi giristinoak (tiradores, txapelgorris) agertzen ahal dira eta herriek, denek, karlistek eta liberalek, mantendu behar armada karlista “raciones” eta “raciones” ematen.

Hemendik aitzinat erran dugunez, gerrarendako informazionea bakarrik egunkarietakoa da, periodiko gehienak liberalak edo haien aldekoak direnez, interesatuak. Gerratik aparte, Udaletxeko paperak ditugu ikusteko, nolabait, nolakoa zen baztandarren bizimodu arrunta, zeren Baztan, instituzionea, badabil, gerra batean izan arren.

Konparazionez, maistruek kobratzen dute,naski, klaseak ematen ari direlakotz.

Ilbeltzak 04      Como maestro de primeras letras... Zigako maistru bezala, adierazten dut Baztango tesoreroak, Juan Jose Echenique, pagatu didala urteko saria, 6 ¼ dukat. Sinatua: Miguel Jose de Ganbalenak.

Ilbeltzak 30        Confieso yo el maestro de primeras letras, Almandozko maistrua, Baztango tesoreroak urteko saria 6 ¼ dukat, pagatu didala. Sinatua: Lorenzo Iturraldek.

Ilbeltzak 31        Maestro de primeras letras, Erratzuko maistrua, hartu dut pasa den urteko saria: 103 erreal fuerte 21 marabedi. Sinatua: Juan Esteban Orgambidek.

Eta hilabete honetan, egun ez dago argi, La Sentinelle-k dio ...pasa den gauan, Erratzu eta Etxalarreko herrietan paratu dituzte un grand nombre (aunitz) de proclamations (proklamiak) Erreginaren alde...

Eta Erratzuko maistrua kobratzen ari den egun berean Elizondoko karlisten buruarendako karta bat: Karlisten poliziak dio, edo hobekio, eskribitzen dio Oñatetik (Gipuzkoa) : “De Real órden... jakinarazten dizugu nola Erresuma horretan Erratzuko herrian harpatu dituztela varios impresos subversivos fijos en las puertas de una posada, eta herri hori izaten, beretako ditugun berrien arabera, desafecto a la justa causa del Rey N.S., hobea duela horko korporatzioneak kasu egin, erreprimitzeko el germen revolucionario de sus habitantes.”...

Berri honek, bere sinplirekian, erakusten du karlisten kontrola “zilorune” zela, zein errexa dela muga zeharkatu eta Erratzuko Ostatuko atean paskinak jarri, baita nola gobernuak ez bakarrik armaz , propagandaz ere gerra nahi du irabazi eta etsaia ahuldu.

Eta proklamiak ? Eskuaraz. Ez dugu seguru segitzen duena izan zela Erratzun aipatzen dena baina badakigu urte hasieran liberalek banatu zutela karlisten dermioetan. Nafarrako/Bidasoako mintzairaz dago. Badira bertze bertsioneak erdaraz, gipuzkeraz eta bizkaieraz.

Otsailan gaude. Lehen egunetan, Madrilgo egunkari batean (Revista Española)

 ixtorio arraro bat agertzen da: Iruñetik diote nola Iruñean bertan … bizpahiru pertsona preso hartu dituzte, haien artean sarjentu bat , zeren deskubritu baitzen hilarazi nahi zituztela Orenseko Mayor bat eta D. Llanos Teniente Koronela. Susmatzen da sobornatuak izan zituela Zugarramurdi batek , orain ziudadelako kartzelan dagoena Elizondoko fortina bandonatu zuelakotz Frantziara gateko.

Iruñeko Ziudadela

Zugarramurdi hori gure Don Ramon Zugarramurdi da, Iruñeko Ziudadelan preso utzi genuela pasa den urtean Elizondotik expantarena egin zuenetik. Epaitua izanen zen bi hauziengatik: Elizondoko kaserna abandonatzeagatik eta Orenseko Erreximentuko Mayorra (bere kontra aritu zena) hiltzea saiatzeagatik.Bietarik libre suertatu zen preso atxiki zutenetik 19 hilabete beranduago. Hondarrean Fiscal Militar-a izatera ailegatu zen.

Balleko Etxea badabil, eta Junta ez izan arren jendeak eskaerak aurkezten ditu.

Otsailak 4 & 5.

Jarola

Jarola jauregiko jabeak , Don Andres 

Borda, dio nola “por orden del pretendido Gobernador de la casa-fuerte bere etxeko arboletatik puska haundi bat ebaki ziotela egurra egiteko eta argudiatzen du afera horrek benefizioa Baztango Udalarendako suposatu zuela zeren bertzenaz Gobernadoreak egur hori eskatuko liokela Baztani eta honek herriei. Gauza horietaz guzietaz eskatzen du Udalak kalkula dezala zenbat karga egur zirela eta berak Elbeteri pagatu behar dion kontribuzionetik deskonta diezaiola.

* Udalak dio kalkula daitezela eta udal komisionatuek hori egin ondoren, diote 720 karga egur kalkulatzen dituzte sartu zirela a la caserna o guarnicion o fuerte.(Ikusten denez , guk bezala, ez zekiten nola deitu La Misericordiako etxea)

Martin Jose Echandi jaunak, Zigakoa, bere etxea Iraberriberea, dio nola orain dela 4 urte Berroa aldean , han duen borda baten ondoan, lur sail bat zuela etxi gabe eta orain etxi egin nahi duela.

* Udalak dio Erbereako komisioneak ikus dezala hala baden , para tener la correspondiente escritura .

Batzuek negozioak eta baten bat pausa lekura. Hilko da zauri batez, Francisco Ignacio Bicondoa, Elizondokoa, 5º Bat. de Navarrako boluntarioa: herido en acción de guerra distante del pueblo, 22 urteko mutila, gurasoak Pedro eta Mª Ignacia.

Eta prentsak, zer dio? Dena nahasi (gaur egun intoxikatzen erranen genuke). La Sentinellek dio Baigorritik , Otsailak 13an, nola Cordova jenerala (liberala) handik (Baionatik) pasa dela bere Estado Nagusia-rekin, nola gaua Garazin eman zuela eta Arnegin barna bertze aldera pasatuko zela. Eta hiru egun beranduago, berri bera:

Aldudetik, 16an, diote atzo (15ean), Cordova jenerala Lakarrara (Nafarroa Beherean) gan zela Harizpekin solasteko. Gaur Lakarra utzi ondoren Garazira gan da eta handik Luzaide eta Orreagara. Bere dibisioneko puska bat Baztanera pasa dela non herri batzu artean, Erratzu, okupatu zuten. Gezurra, leienda urbana.

Edo egun berean eta egunkari berak errana: Otsailak 16, La Legion Francesa (frants mertzenario liberalak) ailegatu zela Ultzamara gehi D. Santiago Mendel Vigo, Guardia Realeko bi batailon eta 200 zaldiekin. Aseguratzen zuten tropa hauek (8.000 gizon), esperoan zirela Baztanen sartzeko, baino 18an Iruñera gana zirela.

Oraindik ez dira Baztanen agertu Erreginaren tropak, hainbertze aldiz anunziatu arren, bakarrik txapelgorri batzu Elizondoraino sartu direla eta baten bat detenitu dute baino gero libre uzteko, diote.

Harizpe bere herrian, Baigorri.

Dena den, notizia guzi hauek adierazten dute nolakoa zen aliantza hispano-frankoa, nola ofizial espainiarrak lasai ibiltzen ziren bertze aldean, nola Jean Isidore Harispe ( Baigorriko Joanes Harizpe, Konbentzioko eta Frantzesteko gerretan Nafarroa Garaian ibilia zena eta orain mariskala dena) zen Frantziako interlokutorea, nola gobernuko tropak noiznahi karlisten dermioetan sartzen omen zirela, balentriak egiten (Elizondon, Erratzun sartzen...), armada gubernamentala goresten. Propaganda.

Martxoan gara, eta Udal Etxea lanean ari da: Martxoak 8. Eskaera nahasia: 

Micaela Yrigoyen andreak, alargun arizkundarra, eskatzen du Lizarran dagoen Junta Gubernativa de Navarra-ri Baztango alkateak ordainketa bat onar dezala: Eta hemen istorioa. Bere semea Jose Mª Ardanz-ek Espainiako armadara Baztani tokatzen zaion kupoan gatea onartu zuen, kobratzen 20 pesos partitzeko tenorean eta 100 peso bi urte beranduago litzentziatzekotan. Baino, hara, hogei egun faltatzen zitzaizkiolarik libratzeko, Frantziara desertatu egin zuen eta Legion Extranjeran, Argelen, egon zen. Momentu honetako gerra hasi zelarik, Nafarroara etorri zen eta Exto Real de Navarra en cuio Batallon 5º fue colocado... tiro batez Mendigorrian hil zuten.

Hil baino lehen paper bat utzi zuen non adierazten baitzuen Baztango udalak zor zizkiola 90 peso eta bera hiltzekotan 75 ½ bere amarendako eta gelditzen zirenak Martin Goyenecherendako zirela.

Honendako Baztango alkateak zioen haren semeak tratua ez zuela bete, baina amak dio nola ez zutela sustitutorik paratu, Udalak ez zuen kalterik hartu eta gainera, faborez, 20 egun bakarrik huts egin zituela. Are gehiago, ha fallecido en defensa de los derechos del Rey N.(uestro) S.(eñor).

*Junta Gubernativa de Navarra: Estella 12 de Marzo de 1836 (lau egun beranduago!) Siendo cierto... lo satisfaga el valle en 20 dias.

Pagatu zioten baino ez hain fite: Lehen partea 4 duros españoles y 16 franceses hasta hoy 30 de Abril de 1836. 

Martxoak 30       La Sentinelle-k dio nola Baztango bi lagun izan dira eramanak Lizarrako kartzelera Elizondoko Udal Etxeko atean karlistek paratua zagoen bando bat urratu zutelakotz...

Doikebe karlistek Lizarran zuten beren tribunalak eta kartzelak. Baztandar hauek ez dira bakarrak harat gan zirenak. (Pena Lizarran ez dagoela berririk honi buruz).

Junta General del dia 9 de Abl de 1836…

Elizondon eta Udaletxeko etxean eta salaren barnean… bildu ziren…

Alkatea Julian Zozaya (Lehen 4 hilabetetan, Juan Luis Echeverria)

Arizkun Nicolas Meaca                         Azpilkueta Juan Ramon Michelena

Erratzu Ignacio Yrungaray                   Elbete Santiago Etulain

Elizondo Juan Cruz Sarratea                Gartzain Juan Jose Yrungaray

Lekaroz Juan Bautista Larregui            Irurita Matias Aicinena

Oronoz Martin Lorenzo Lasarte           Arraioz Francisco Bengoechea

Ziga Juan Gabriel Perurena                  Aniz Miguel Jose Iturralde

Berroeta Jose Domingo Gaztelu           Almandoz Juan Martin Garay

Junteroak: 
Baztangoiza: Juan Antonio Garay, Miguel Felipe Aguirre eta Francisco Larregui. Elizondo:     Francisco Yrivarren, Manuel Casajus eta Juan Andres Meoqui. 
Erberea:     Pedro Agustin Miguelena eta Juan Jose Indart. 
Basaburua:   Juan Josef Aguerrebere eta Juan Aguerrebere.

Lehenbizi diote nola azken hilabete hauetan ez direla errebisatu herrien eta udalaren arteko kontuak eta deliberatzen dute alkateak izenda ditzala errebisoreak lan hori egiteko, lehenbaitlehen.

Ytem jendeen eskaerak:

Banka. Frontoia, Udaletxea eta karrika.

Juan Bidabere jaunak, Bankakoa, bere etxea Bidaberea, eta Amayur Bidart jaunak, Aldudekoa, diote nola iaz ikatza egiteko eskatuak eta pagatuak zituzten loteak Istauz aldean, denbora txarrarengatik ez zutela dena erabili eta erabili ez zutenen ordez eskatzen diote baimena Arpegorri aldean arbolak mozteko, pagatzen behar badute ere.

*Udalak bakarrik nota hartzen du.

Odolagako Benta

Juan Bautista Inda jaunak, Odolagako ostatuko maisterra dio nola orain artio berak Udalari pagatu dizkiola bere kontribuzioneak eta dio nola Almandozeko alkatea etorri zaio erraten Almandozi zegokiola zerga horiek. Galdegiten du nori dagokion.

Udalak erantzuten dio oraindik  Almandozi egiteko.

Recibi bat: Jose Domingo Echenique jaunak, arizkundarra, dio nola kobratu duen Masarendako ( MASA = Bortziri+Malerreka+Baztan+Bertiz) egin dituen lan batzuengatik eta lan hauek 186 erreal fuerte suposatzen zituztela.

Martin Arrambide jaunak, Aldudekoa, dio nola egur exkasia dutela bere herrian eta bagondo bat eskatzen du egurra egiteko Baztango dermioetan, naski behar dena pagatzen.

* Udalak: no ha lugar.

1834. urtean herrietako alkateak izan zirenak dagokien saria ( 2 dukat) ez zieten pagatu. Egia da Maiatzean sartu zirela alkate bezala eta hortaz, bederen, dagokien partea paga diezaietela.

Udalak: Quando haya fondos.. Hala ere dokumento batean agertzen da nola bakoitzari 2 dukat eman zizkioten.

Fermin Arbeloa jaunak dio nola 1832. urtean (gerra hasi baino lehen) alkatearen aginduz (D. Martin Luis Echeverria) Belaun eta Azaldegi aldean egon zela koadrila        (7 lagun) batekin formando el cordon sanitario para impedir la epidemia colera morbo. Dio nola han eman zituztela 9 hilabete eta ez zutela dena kobratu. Hortaz eskatzen dute kobratzeko falta zaiena zeren miseria gorrian/enteramente escasos baitira.

*Ez dakigu Udalaren erantzuna.

Elizako atea. Erratzu

Apirilak 09       Berriz jendea preso hartzen, eta Erratzun gainera.

La Pharek (Baionako egunkaria) dio Erratzun, Baztango herria, karlistek hamabi pertsona preso hartu zituztela Elizatik atera zirelarik . Lehenik Elizondora eramanak izan ziren eta handik Lizarrara, gerra kontseiluan epaituak izateko.

Nor ziren? Zertaz? Liberalak zirelakotz edo haien semeek desertatu zutelakotz?

Halaber diote nola 5º Batailona gaur goizean, Apirilaren 11n (?), Elizondora ailegatu zela non berehala hasi zen desertoreak bilatzen baino bat bakarrik harpatu zutela Arizkungo plazan. Batallon honen burua Echeverria da, Elizondoko alkate ohia. Omen, Luzaiden sartzea nahi dute. Dirudienez karlistak ari dira tropak biltzen Baztango inguruetan.

Aldi berean komentatzen dute nola nafar asentistak (asentista: armadarendako bazkaria biltzen zuena) dauzkatela beren almazenak herrietatik aparte (3 edo 4 lekoetara/orduetara) eta herrietara tropak hurbiltzekotan, ez dutela esperatzen eta herrietan “hartzen”dutela behar dutena, horrek suposatzen duenarekin, herriak flakatu eta tropak gaizki hornituak egotea.

Apirilak 16           La Sentinellek dio nola Urdazubin txabola bat enpalizada batekin Erreginaren tropek eraiki zutena karlistek kasatu dutela. Notizia honek ez du zentzurik. Urdazubi karlisten eskuetan zagoen.

Halaber diote nola Baztango herriek ezin dutenez eskatzen zaizkien “razioneak” eman, kontribuzione bereizi bat ezarri zaio Baztani, 1.600 erreal egunero, Urdazubiri 1.108 erreal eta 112 erreal Zugarramurdiri. (Zifrak, asmatuak gure ustez)

Lehenago erran dugunez , hondar bi berriek adierazten dute nola karlistek erdiesten dute behar zuten dirua: kontribuzionez edo bahiketaz.

Doikebe borda horren ondoan hil zuten Sagastibelza

Maiatzak 5       Notizia : Don Miguel Sagastibelzak, Baztanen hainbertze denbora eman zuena Elizondo setiatzen eta bidenabar baztandarren bat hilarazten, Donostia setiatzen, Comandante General de Guipuzcoa, zaldiz zihoazelarik tiro bat buruan hartu zuen ( The English Legion bere parean doikebe agertu zen). Bere soldaduek herrestan eraman zuten bere gorpua para que no fuese ultrajado. Leitzan, bere herrian , ehortzi zuten.

                           
                            Sagastibelza jauna

                            hila(betearen)ren bortzean

                            Rusiara (Leitzara?) eraman dute

                            zurezko kotxean. (zioen bertsolari anonimo batek)

Maiatzak 13              Baztanen, prentsak dio, afusilatu dituzte bi soldadu 5º Batailonekoak, astokeriak (differentes esceses) egiteagatik. Elizako liburuetan ez da deus agertzen.

Amaiur

Egun berean La Sentinelle-k kontatzen du txapelgorri batzuk Amaiurren agertu direla, hango dermioetan karlistak egon arren, apez bat eta herriko ostalaria preso hartu dituztela eta ez dituzte libre utzi erreskate gorra ordaindu artio. (Hau sinesgarriagoa da:Txapelgorriak bertzealdetik etortzen ziren, “secuestro express”, haiendako dirua lortu eta buelta).

Maiatzak 14       Le Pharek dio Cristobal Goñi, kaboa, Andres Goresti, Fermin Saldias eta Juan Miguel Rey, 5º Batailoneko soldaduak, Elizondon zirenak, Aldudera 12 eta 13 arteko gauan desertatu omen direla arma eta bagagekin , prest Erreginaren alde borrokatzeko. Garazira eramanak izan direla. Soldadu hauek diote 5º Batailonean eri aunitz badirela eta eskasia haundia. Zazpi hilabetetan bakarrik 12 pezta kobratu dituztela. Etsituak daudela eta deserzio aunitz esperatzen dela.

Holako berriak sistematikoak izanen dira.

Azken egun hauetan karlisten partida batzu jarri dira mugako dermioetan deserzioak eragozteko.

Junta General de Tabla del dia 24 de mayo de 1836…

Elizondon eta Udaletxeko etxean eta salaren barnean… bildu ziren…

Agerreberea/Irurita.

Lehenbizi lurrak neurtzeko Erbereko komisionatua hil denez, bere ordez Juan Bautista Aguerrebere, Iruritakoa eta Aguerreberea bere etxea, izendatzen dute.

Ytem, jakinaren gainean egonez herri (Elizondo) honetako almazenean ez dagoela ogirik para suministro a las partida de inutiles (?), berehala bil zaiela herrietan , errepartoz, 50 erregu gari alkatearen esku uzteko...

Ytem jendeen eskaerak:

Almandoz, Berroeta, Aniz eta Zigako herriek diote nola lehenago bazen zurezko zubi bat Aniz eta Ziga arteko bidelasterrean eta nola zubi hau ondatu baitzen bere momentuan. Hala ere diote nola ur haundia etortzen delarik, errege-bidetik pasa behar dutela eta horrek denbora gehio suposatzen duela edo bertzenaz se tienen que quitar el calzado, hortaz diote ia Udalaren kostura zubi hori konpontzen ahal zen.

* Udalak: no ha lugar.

La Sentinellek dio Maiatzaren 21eko atsaldean 5º Batailona Elizondora ailegatu zela. Doikebe Hernani aldera gan behar ziren.

5º Batallon-de-Navarra baztandarrez osatua zagoenez (ez osoa, naski), normalki Baztanen agertzen da.

Maiatzak 27            Iruritako alkateari karlistek 500 makilkada eman zizkioten “por ciertas expresiones que había vertido”. Zinez 500 eman zizkioten?

Carlos V.k leba orokorra agindu du (odol zerga) eta hortaz karlistek kontrolatzen duten herri guzietan mutilen zerrendak egiten ari dira. Agindu hau errepikatuko da noizenbehinka eta erakusten du nola hornitzen zen karlisten armada: boluntarioak baino gehio “behartuak” ziren, hortaz hainbertze desertore.

Ekainak 07               Diote 7º Bat. Burutainen dagoela, 2º eta 3º Lantzen, 8º Elizondon eta 5º Arizkunen.

Berri honek erakusten du non zagoen karlisten muga ekialderat begiratzen.

Ekainak 10         Dia 10 de Junio de 1836 hil zuten alevosamente algunos facinerosos pasatzen ari zelarik Belate aldean, ARLUZ deitzen den dermio ondotik,     D. Juan Geronimo Echeverria, Almandozko 22 urteko mutila.. eta mendi berean bere gorpua egun batzu beranduago harpatu ondoren, ehortzi zuten...

Aste pare bat beranduago Frantziako prentsan agertuko da azken hilketa hau. Eta nola ez, manipulatua: On assure que quelque-uns de ces derniers (chapelgorris) ont assessiné à Belate le frère de don Martin Louis Echeverria. Gezurra, biak Echeverria zirenez...

Ekainak 11        Diote nola 8º Batailloneko buruzagi bat, D.Agustin Pouver, desertatu zen eta hortaz bere batailoneko aunitzek gauza bera egin dutela, batzuk bertze aldera pasatzen eta bertze batzuk beren etxeetara bueltatzen, gisa honetan desegiten 8º batailona.

Lehenago erran dugunez, berri honekin erraten ahal zen: Zer berri? Zaharrak berri.

Ekainak 12            La Sentinellek dio nola Baztango udalak eta ondoko herrikoek hartu dutela agindua debekatzen bertze aldera inor pasatzea ez badu “pase” bat Elizondoko komandanteak emana . Neurri hau denei dagokie, andrei eta gizonei 7 urtetik gora.

Ekainak 16                  La Sentinellek dio (Ainhoa Ekainak 10) Elizondon ospitala inbalidoekin egin dutela eta dagoeneko 70 badirela.

Leba aitzinerat doa. 17 eta 50 urte tarteko gizon guziak (ezkonduak eta alargunak barne) deituak izan dira.

Ekainak 26        La Sentinelle-k dio nola maiz txapelgorrien partida ttikiak Iruñetik ateratzen dira chargés d'expeditions secrètes pour les provinces insurgées... jende potentea bahitzeko edo zergak biltzeko eta deskubrituak izatekotan... ces petites bandes se refugierent sur le territoire français, nondik aise pasatzen ahal dira giristinoek kontrolatzen dituzten lekuetara...

Uztailak 23       Fue afusilada Elizondoko herri honetan por sentencia aprobada por el General Don Francisco Garcia (karlista), Juana Mª Ibero, natural de Salinas de Oro/Jaitz , bere senarra Valentin Legarra, Lizarrakoa. No testó. Bere gorpua lurperatua izan zen parrokia honetako kanposainduan. Sinatua : Juan Nicolas Echeverria.

Andreak ere. Espia? Hogeita bigarrena.

Uztailak 31               Egun seinalatua karlistendako: Nafarroako batailon guziek paga hartu dute, soldaduek hilabete batekoa eta ofizialek bi hilabetekoa.

Uztaila eta Abuztua Elizondoko Libro de Defunciones-en boluntario karlistak agertzen dira, hor nonbait (Esteribarren, Uxuen,Linzoainen..) kolpatuak. Honek adierazten du karlistek ospitala Elizondon zutela.

Junta General Extraordinaria del dia 12 de Septiembre de 1836…Elizondon eta Udaletxeko etxean eta salaren barnean… bildu ziren…

Lehenbizi diote nola Erratzuko biztanle batzuek eskatu dutela baimena en la comunidad del valle gaztainak erauzteko, eta udalak deliberatzen du denei baimena emateko pagando lo que sea justo.

Ytem, nola San Migeleko Junta berehala izanen denez, gastuak ebitatzeko, suspenditzen dutela. Alkateak erabaki dezala bertze noizpait egin behar baden.

Ytem, diote nola Aldudeko batzuek baimena eskatu duten iratzeak egiteko haran honetako dermioetan, han non baztandarrek ez baitute egiten. Deliberatzen dute enkargatzea Francisco Xavier de Amorenari hala izan dadila, berak lekuak markatzen eta epeak jartzen, egokia dena de contado pagatu ondoren.

Ytem, alkateak dio nola bildu behar baitirela 600 erregu gari/ogi razione tropari emateko con urgencias.

Eta eskaerak:

Juan Martin Yrigoyen jaunak, Erratzukoa eta Aldakotxeko bordako maisterra, dio

nola aurten gaztain zitua ona izan dela Aritzakungo mendietan eta nola familia haundia duenez baimena eskatzen du Gorraun aldeko gaztaineritik gaztainak biltzeko, dagokion prezioa ordaintzen.

*Udalak: Eskatzen duen bezala, egokia dena pagatzen.

Aritzakun

Fermin Yriarte jaunak, Erratzukoa, dio nola Aritzakungo errekan , Latadiko Behereko bigarren bordaren ondoan, badirela Baztango gaztainondo batzu eta nola berak ez du gaztainik , baimena eskatzen du leku horretan bildu ahal izateko.

*Udalak: Eskatzen duen bezala, egokia dena pagatzen.

Juan Echeberria jaunak, Erratzukoa, dio nola Aritzakunen, mindaitze zaharraren ondoan gaztaineri komunala badela eta nola bere etxeak ez du holakorik, baimena eskatzen du leku horietako gaztainondoak erauzteko.

*Udalak: Eskatzen duen bezala, egokia dena pagatzen.

Irailak 21         Prentsak dio karlistek nahi dutela Elizondo gotortu 400 soldaduko goarnizione batekin. La Miresikordia berriki martxan?

Irailak 29         On nous écrit de la frontiere le 29 septembre

… fortifikatzeko lanak segitzen dituzte Landibarren, Urdazubiko auzoa, aktibitate haundiarekin, herriko jendea behartuak izan dira beren zamariekin eta karruekin. Zugarramurdin antzeko lanak ari dira egiten.

Junta General Extraordinaria del dia 26 de Nov. de 1836…Elizondon eta Udaletxeko etxean eta salaren barnean… bildu ziren…

Lehenbizi diote nola Junta-Gubernativa-de-este-Reyno-de-Navarraren aginduz ausente direnen ondasunaren inbentarioa egiten ari direla, para apoderarse de ellos. Honetako Udalak kontsideratzen du kalte haundia izanen dela herriendako eta hortaz deliberatzen dute se haga una energica representacion a la Junta adierazten nolako galerak izanen dituela Baztanek, zeren hurrengo banaketetan/repartos, ausente direnek ez lukete pagatuko orain artio bezala eta herri guziak, Baztanek, pagatu beharko zuen haien partea.

Ytem kobrantza:

Francisco Loperena jaunak, Elizondoko cirujano titular conducido (herriak kontratatua) dio nola ari da ez bakarrik Elizondoko jendea zaintzen, baita Nafarroako Ejercito Realekoak ere. Berak ez da kexatzen zeren movido de un noble sentimiento de humanidad gustoz egiten du lan hori. Hala ere eskatzen du ia udalak se digne recompensar en parte...

Udalak: egunero bi erreal. Lehen ordainketa helduko zen urteko Otsailan.

Azaroak 14               Eta urtea akitzeko, La Sentinellek dio nola 14aren atsaldean Elizondon 40 zaldiekin buruzagi bat agertu zerrenda batekin non baitziren 100 izen, Baztango aberatseneak, eta gau horretan preso hartu eta Lizarrako kartzelera eramanak. Honek jendea harrifikatua utzi du zeren ez baitakite zertaz baina suposatzen da haiengandik dirua lortzeko dela. Ez dirudi fidegarria denik berri hau.

Laburbilduz: Karlisten armada nolabait bortxaz osatzen zen (liberalena, kintoz) eta hortaz desertore aunitz. Dirua lortzeko edo herrietatik “razioneak” lortzen eta dirua biltzen eta liberalak zigortzeko, hauek preso hartu eta haien dirua xurgatu.

Abenduak 14         Notizia : Mina , bertze izenez Espoz y Mina edo Francisco Espoz Ilundain eta Lekarozko harakina eta su-emailea, Barcelonan hil zen. Sabel minbiziz. Nafarroak, bere ekintzez harro, mausoleum bat Katedralean eskeiniko dio. Beharrik mazona zela bertzenaz barnekaldean ehortziko zuten! 

NAVARRA
A SU ESCLARECIDO HIJO
DON FRANCISCO ESPOZ Y MINA

Junta General del dia 27 de Dic. de 1836…

Elizondon eta Udaletxeko etxean eta salaren barnean… bildu ziren…

Lehenbizi diote nola juntero batzuek zegozkien bi urte bete dituztela karguan eta berriak jarri beharko direla.

Ytem diote zer deliberatu duten, Lekarozko komisionatuekin batera , kontribuzionei buruz: Erabaki dute konpontzea la rebaja que corresponde a los capitales de las casas quemadas de Lecaroz. Diote nola pasa den urteko Martxoaren 14an erre zituzten hogeita hiru etxe, horietarik seik ez dute ningun capital contribuyente eta bertze hamazazpiren capital contribuyente se rebaja dos terceras partes. Bi heren horiek Baztango herri guzi artean banatzen da baita erabaki ere, hori hamar urtez eginen dela. Lekarozen erre ez zituzten etxeak ere sartzen dira banaketa horretan,

Zenbat suposatzen zuen laguntza horrek? 420 erreal fuerte 24 mrs. Baztango indar guzian bakoitzari tokatzen zaio:

Y es lo que aproba la Junta y ordeno su cumplimiento.

Ytem diote nola 1832. urtean (gerra hasi baino lehen) onartu zenez ordenantza berrietan, 24., 25., 55. eta 56. kapitulen arabera lugerria lortu nahi zutenendako, edo borda berriak eraikitzeko, zaharrak berritzeko edo landatu landu gabeko etxiturak edo larraskak ( hondar hitz hau “larrasca” eskribauari eskapatu zaio!!) badute/zuten epe bat lan hauek betetzeko, bertzenaz deretxo hori galtzen ahal dute. Hala ere, kontutan izaten eguneko egoera, los trastornos de la guerra, eta nola interesatuek gastu haundiak izan dituzte eta dituztela, ikustean ez direla prest gastu gehiagotan sartzeko, erabakitzen dute lan horiek burutzeko epea luzatzea, bi urtez, gaurko egunetik kontatuak.

Ytem jendeen eskaerak:

Geronimo Zelayeta jaunak, Azpilkuetakoa eta Goienetxea bere etxea, eskatzen du lur puska bat, su demarcación, ardiborda bat egiteko Aizkoz aldean.

* Udalak: eskatzen duen bezala, komisioneak marka dezala.

Bicente Barreneche jaunak, Azpilkuetakoa, Bizarronea bere etxea, dio baimena eskatzen duela Aizkoz aldean borda bat egiteko.

* Udalak: eskatzen duen bezala, komisioneak marka dezala.

Josef Aguirre jaunak, Azpilkuetako , Elizakotxea bere etxea, dio nola ardiborda berri bat egin nahi duela Aizkoz aldean eta horretarako baimena eskatzen duela.

* Udalak: Como lo pide, el señalamiento por comision.

Labakia/Azpilkueta/Landa etxea.

Francisco Barreneche jaunak, Azpilkuetakoa, Labakia bere etxea, dio nola ardiborda berri bat egin nahi duenez Aizkoz aldean, baimena eskatzen duela.

* Udalak: Komisionera, dagokiona pagatzen.

Gabriel Larregui jaunak, Azpilkuetakoa, Istebenea bere etxea, dio ardiborda bat Aizkoz aldean egin nahi duela eta baimena eskatzen duela.

* Udalak: eskatzen duen bezala, komisioneak seinala dezala.

Matiasa (???) Yribarren andreak, Arizkungoa, Salaberriko etxekoandrea, dio nola ardiborda bat egin nahi duela Alkurruntz aldean eta dagokion baimena eskatzen du.

* Udalak: eskatzen duen bezala, komisioneak marka dezala.

Goienetxea/Gontxea. Arizkun. Landa etxea.

Joaquina Guerendiain andreak, Arizkungoa, en representazion de la casa Goyenechea, dio azienda sartzeko borda bat Aritzakungo Goramarro ondoan egin nahi duela eta horretarako dagokion baimena eskatzen du.

* Udalak: eskatzen duen bezala, komisioneak marka dezala.

Francisco Ignacio Cordoba jaunak, Azpilkuetakoa, Migeltonea bere etxea, dio ardiborda bat egin nahi duela Atxuela aldean eta horretarako baimena eskatzen duela.

*Udalak: eskatzen duen bezala, komisioneak marka dezala.

Eta kobrantza:

Martiarena/Martia.Erratzu

Kasu honetan Erratzuko alkateak egiaztatzen du Paulino Otondo jaunak, Martieneko etxekojauna, otso bat harrapatu zuela haren arteetan. Non? Meaka aldeko lepoan, camino que cruza los de Urritzate, Eguiluzu y Ernaley. Abenduaren 31an, sariaren erdia pagatu zioten: 7 ½ peso.

Tesoreroak erakusten dituen 1836. urteko kontua

Cargo: hau da, Udalak kobratzen duena.

• Lehenik pasa den urtean sobran gelditzen dena                               2.909
• Baztango ostatuen alokairua                                                            6.500

Orabideako errota: Infernuko errota

• Orobideako errotaren                                                                                    erdia, bertze erdia                                                                          Zugarramurdiri dagokio      732

• 540 erreal 36 bagondoengatik, bakoitzak 15 erreal fuerte
• Pattarraren alokairua, hauen artean Zigako Maestro de niños.
• Derechos municipales Belaten kobratuak                                         3.957
• Derechos municipales Artesiagan kobratuak                                       501
• Elizondoko harakindegia                                                                   2.608
• Por arrendamientos de los frutos decimales del Barrio de                                     Zurauren que paga a este Valle y su bailio correspondiente                                    al plazo que se venció por San Juan y año.                                          144
• Otsondoko lepoko etxea/Casa del Puerto de Maya,                                                epea betetzen San Martin egunean.                                                     41
• Bakiola etxearen alokairua, erdizka Urdazubiko Monasterioarekin.
• Sarako bati, Juan Dibiruburue/Dibiroubere Olaskoberean egurra                          ikatza egiteko kontuarengatik. Erran behar zitzaion 10 urteko                           epea akitu zaiola.                                                                                  96

Otea

• 
  
• 
  
• Ezin kobratu Zugarramurdiri iratze    eta oteen alokairua, censos                     perpetuos, luberrien urtekoak, Monasterioaren erreditoak eta                       censos perpetuos. 
• 
  
• 
  
• 
  
• 
  
• 
  
• 
  

•             
•   
• Gauza bera Odolagako Bentarena eta Herreria Vieja etxearena.

Orohar 18.454 erre fuerte

Data: pagatu, ordaindu, eman.

• Lehenik Liburgoiti eta Liburbeitiko errekak garbitzeagatik.                     26
• Maistruen soldata                                                                                   841
• Orabideako iguraina/costiero = guarda juramentado.                              220
• Juradoen soldata                                                                                     289
• 206 erreal Juan Domingo Echenique eta Martin Gortari-ri, al primero                por gastos y jornales en el viaje a Estella en donde estuvo acompañando                  a los alcaldes de Vera y Santesteban en comision del Valle y por                 levantar un cadaver en el termino propio del Valle y proximo a Urdax.    206
• A Marcos Irisarri, Escrno. Real, por derechos que devenga en la                recepcion de la informacion sumaria recibida contra Agustina de                         Dolagaray, natural de Garzain, la que fue conducida de estas carceles                     a las de Estella.                                                                                       159
• Para los Srs relatores, Eguzquiza, Escrno y demas que comprende el                 pedimiento relativo a la causa criminal ventilada contra Bernardo Goñi,                   vecino de Oronoz, sobre varios robos efectuados en este Valle.             367
• Por socorro y carcelage del mismo Goñi dados al alcaide de la                                carcel de Estella.                                                                                    111
• Al alcalde de Azpilkueta por haber mandado y entregado en la inclusa                      de Pamplona una niña de padres incognitos.                                              48
• A Micaela de Yrigoyen, viuda de Ardanz.                                                143
• Elbeteko ostalaria, han Junta de Regidores 1835.urtean egin zutena,                     haien bazkaria prestatzeagatik.                                                               56
• Maestro Apotecario: Don Nicolas Frias, parte bat berari eta hil zenez,                    bertze partea bere alargunari.                                                               880
• Eskribanoari, Jose Antonio Echeberz                                                      621
• Tesoreroari                                                                                             724
• Alkate Juan Luis Echeverria.                                                                2.000
• Teniente alcalde Martin Jose Zubiria.                                                     160
• Alkate: Julian Zozaya, en diferentes epocas... para gastos que le                        han ocasionado y los que le van ofreciendo.                                          9.910
• Luisa Arozena, viuda de Sala, a los suplimientos hechos durante                            la alcaldia de J.L.Echeverria en las Juntas Generales y particulares...  1.861

Orain arte 17.001 erreal fuerte

(Falta da datu geiho, pena).

Eta honek guzi honek, zer erran nahi du ? Ardibordak eraikitzen direla, ostatuak alokaitzen direla eta ardoa baita pattarra ere edaten zela, zergak Belaten eta Artesiagan kobratzen direla, hau da, trafikoa bazela, oteak !! baita iratzeak saltzen direla, Iparraldekoekin negozioetan ari zirela, kargodunek kobratzen dutela, baten batek gaiztokeriak egiteagatik kartzelara eramana izan dela, baten batek bere alaba abandonatu duela, alargunek dagokien partea kobratzen dutela, Elizondon harakindegia badela,hau da, gerran egon arren, Baztanen biziak darrai. Errateko, Erratzun 44 haur sortu ziren, 23 lagun hil eta 6 bikote ezkondu ziren.