Baztan eta Frantzestea. 1.Kapitulua: 1808

Baztan eta Frantzestea

1.Kapitulua : 1801 … 1808

Europa 1808

Hemeretzigarren mendea (1.800…) hasi da eta mundua biraka dabil. Europan zoritxarrez eta tamalez gerra sasoia da. Frantzia aldean Napoleon Bonaparte jaunak bere burua Enperadorea izendatu du Notre Dame de Parisen eta momentu horretan etsai argiena denaren kontra, Ingalaterra, mugituko da.

Napoleon, Enperadorea

Gerra/odol sasoi honek 15 urte iraun zituen (1.800-1814), eta naski ez zuela leku guzietan gisa berean jo, ezta denbora bera iraun edo egun berean hasi. Izenak dauzka : orokorki batzuendako “Napoleonic Wars ”,  “Guerra de las Coaliciones ”   (7 izan ziren) , edo  “Les guerres Napoléoniennes”. Azken tartea, 1808-14,  “The Peninsular War “ Ingalaterran, “Guerra de la Independencia ” edo “Francesada ” Espainia aldean eta “Independentzi(a) Gerra ” liburuetan eta “Frantzestea” bertsoetan Hego Euskal Herrian.

Beti bi antagonista berak: Frantzia, momentu honetan Europako estatu bortitzena eta akaso aberatsena, eta Bretainia Haundia, mundu zabaleko jabe berria, bere itsas armadari (eta merkatariei) esker.Hauen inguruan Europako estatu zaharrak: Espainia, Portugal, Prusia, Errusia, Austria, Sizilia, Napoles,… eta haien barnean entitate txikiagoak: Nafarroa, Probintzia, Bizkaia, Württenberg…, bakoitza bere kapazitatearekin. Eta hauen azpian, entitate xume eta ttikiak, konparazionez, gu, Baztan. 

Baztan.1808

Dena den, beti bezala, mundua sailkatua dago eta zagoen, baina mail batean gertatzen denak ez du erran nahi bere azpian edo gaineko mailan gauza bera gertatzen ari dela eta hori Baztanen kasuan argi ikusten da. Benetan gerra gure dermioetara 1808an hurbilduko zen eta 1813en artio ez zen Baztango herrietan, zuzen zuzenean,  ikusi eta nabaritu. Tarteko urte horietan guzietan Baztanek bizi (biziraun) egin zuen. Horren testigantza saiatuko gara kontatzen.

1801    1801   1801    1801

Marengo guda

Gerraren azantzak, urrun. 2. Koalizioa : Ingalaterra, Austria, Errusia, Portugal, Napoles, … Frantziaren kontra. Marengo guda, Ipar Italian, Ekainean, Baztandik 1.100 kilometrotara: Frantziak “a gagné”. Hohenlinden guda, Alemanian, Abenduan, Baztandik 1.500 kilometrotara, Frantziak “a gagné”.

Eta sarraski hauek gertatzen ari ziren bitartean, zeren sarraskiak izan baitziren, Baztanen, zer?

1801.11.02                   Erratzu. Egun seinalatua izan zen Baztanen, jende guti enteratuko zen baina ondorioa ona izan zuen. Baztango alkateak, Joseph Joaquin Gaston, Erratzuko semea, Iriartea etxeko jauna eta jabea, bere zazpi semek, bere biloba batek, etxeko hiru mutilek eta Erratzuko zazpi barridek “bakuna antibariolika” hartu zuten. Non eta Erratzun.

Kalitsak = Bakuna

Zeren kontra zen “antibariolika” (kontra-viruela) hori? Euskal Herrian “nafarreria” deitzen zioten, Nafarroan “baztanga” eta Baztanen “agoteria”. (Bon, hala dio Baztango Haigegoak bere bloggean, bertzeak beti hobedunak, euskaldunendako nafarrak, nafarrendako baztandarrak eta hondarrean, baztandarrendako agoteak). Berriaren interesa datza lehenbiziko aldiz hori Baztanen egiten zela. Txertoa Donibane Garazitik Dr. Iribarren Ayzin medikuak ekarri zuen. Non zagoen txertoa? Hemetzortzi urtetako neska batek eritasunaren granoak/kalitsak besoan zituen, eta bera zen bakuna. Nola ongi funtzionatu baitzen, Baztan guzian (naski, kontrarioak izanen zituen) hedatu zen. Pena gure alkateak ez zekiela bakuna hori Iruñean bi hilabete lehenago erabiltzen ari zirela, baino hori bai, aintzindaria izan zela txertaketa unibertsala izaten (unibertsala diogu zeren Baztan unibertsitatea baita!).

1802…1803…1804…

1803.                               Gerraren azantzak, oñik urrun.                           3. Koalizioa : Ingalaterra, Austria, Errusia, Napoles, Suedia... Bertze aldean, Espainia Frantziarekin.

Eta Europa guzia ezpatak zorrozten ari zelarik, Baztanen zer?

1804.08.12                   Aldudeak. Frantsek hamar behor bahitu dituzte baztandar bati (Almandoz deituraz) Aldudeko dermioetan eta bi parteek, Baigorri eta Baztan, elkarri eskribitzen diote afera xuritzeko eskuaraz! 

                  

Gure alkatearen errespuesta laburtua (grafia pixket eguneratua):

“Arizcun 12 de Agosto de 1804

Iracurri dut zuc eskribitu datazun carta Almandozen eta bere lagunaren hamar behorren bahicuntzaren gainean. Zuc (i)norc ere baino hobeki badakizu egina dela Justiziaren eta tratadu guzien contra, nic nere cartan paratzen (di)tudan arrazoinen arabera, eta ez dezagula Aldudeko aduaneroac d(e)retxo edo fundamenturic presentatu bere condu(k)taren defenditzeko ocasione honetan.  … Deseatzen nuen … jakiteagatic zer motiboz egin duen behorren bahicuntza, eta baldin badakizu, otoizten zaitut egin diezadazun ohorea errateaz. Gelditzen naiz zure zerbitzari                                              J.M. Mayora”

Nola akituko zen afera?

(Testu osoa irakurtzeko : Internet ≥ = Klasikoen gordailua  ≥ =Testu zaharrak ≥=  XIX. Mendea ≥=  Baigorri eta Baztan arteko korrespondentzia fazeria erlazioez)

1805…

Trafalgar guda

Gerraren azantzak, poliki poliki hurbiltzen. Cabo Finisterre itsas guda. Uztailean, Ingalaterra Espainia eta Frantziaren kontra, Baztandik 800 kilometrotara. Rules Britannia …. Trafalgar itsas guda, Urrian, gure mendietatik 1.100 kilometrora, Ingalaterra Frantzia eta Espainiaren kontra. Rules Britannia, Britannia rules the world…

1806…

Jena guda

4. Koalizioa: Ingalaterra, Prusia, Errusia, Saxonia, Suedia….     Jena guda (Alemanian),  hemendik 1.600 kilometrotara. Frantziak “a gagné.”

1807      1807       1807      1807

Gerraren azantzak: Errusia aldean, Eylau eta Friedland gudak, Baztandik 2.500 kilometrotara. Lehenean “ados”, bigarrenean , Frantziak “a gagné.”

Eta Europako zimitorioak hilez betetzen ari zirelarik, Baztanen zer?

Itsasu

1807.07.22                   Itsasu/Lapurdi . Itsasuko azienda Baztango dermiotan sartzen ari da eta hala nola ez dute fazeria antolatu sasoi edo urte honetan, baztandarrek Itsasuko alkateari/auzapezari abisoa pasa diote ez dezatela haien azienda Baztango dermiotan sar. Itsasuko alkatearen karta (edo letra) laburtua eskuaraz : (grafia eguneratua. Hatxeak aldatu gabe)

“ Ixasun egina Eraieroraren 22an 1807an  

                                                   

Ixasuko auzapezac  
                                                                        
Baztango Bailleko alcate jaunari   

      Errezibitu dut alkate jauna, halabethe hune 15an iscribatu dautazun letra, ikusten dut Bailleac hartu duien determinazionea erre(s)petarazteko bere lurrac, defendio eginez Frantziako aziender zuen mendietan bazkatzea eta sesituz ( hartuz) hetan harrapatuko diren guziac… Badakizu herri huntako habitanteac desideratu dutela zuekin adiskide gisa eta bakian bizitzea, eta oraiko okasione huntan ere, ez ginuke bertzela desideratzen … Herri huntako habitant batzu interesatuac direnac edo hauien artzainac presentatuko dira zure etxera, zoinec desideratzen baitute zurekin antolamendu egitea, eta baldin hala behar bada ere konbenitzea zer pagatu behar duten zuen bazka saritzat.    Esperantza dut ungi errezibituko dituzula, eta eginen maneraz guziac bizi gaitezin unione onean.     

                                     

Gelditzen niz konsiderazione Parfetenarekin eta errespetagarrienarekin. Zure zerbitzari,        

Luis David /Maire”                                                                                                                                       

(Testu osoa irakurtzeko : Internet ≥ = Klasikoen gordailua  ≥ =Testu zaharrak ≥=  XIX. Mendea ≥=  Itsasu eta Baztan arteko korrespondentzia fazeria erlazioez)

Mail garaienetan, top politics /alta politica, Espainiak eta Frantziak Itun bat sinatu dute, Fontainebleau-koa, Portugalen (Ingalaterrako aliatua) kontra gateko eta baimentzen soldadu frantsak Portugalen aldera pasatzen Espainian barna . Gerra Penintsulara etorriko da..

Holakoa izanen zen alardea?

1807.10.08                   
Eta Baztanen? Bere betiko bizimoduan. Konparazionez, Batzar Nagusiak erabakitzen du egun honetan  “vecino”-ek, hau da, etxeko jaun bakoitzak,  erakutsi beharko dituela bere suzko arma, 12 bala eta libera erdi bolbora, Elizondon , Udaletxearen parean: Alardea.

1808   1808   1808   1808  1808

Iruñeko Ziudadela

1808.02.06      

D’Armagnac jeneral frantsa, Orreagan barna, 2.500 soldaduekin, Otsailaren seian , Espainiaren aliatua bezala, Iruñera doa, 9an Ziudadelaren parean dago eta 16an elurra ari zuelarik, elurrezko pilotak botatzen, frantsek Ziudadelako gaztelua eskuratuko dute, tiro bat bota gabe.

1808.05.02                   Frantzestea hasi da. Espainiako historiografian bada data seinalatua: 1808.ko “ DOS DE MAYO”, Madrilen. 

Madrileko afusilamientoak

Goya pintoreak sublimizatu zuen gertakizuna, poetek afera glorifikatu eta Espainiako haur guziek han gertatu zena ikasi behar.

Gure bertsionea ez dago historiako testu liburuetan. Protagonistak? Alde batean, frantsak, naski. Haien artean gure barride baigorriarra, Joanes Harizpe, bertze izenez Jean Isidore Harispe jenerala eta bere mutilak: Hirurehun euskaldun doike, jaka gorri.

          Maiatzeko hilaren bigarrenian

         errebolta izan dugu Madrileko hirian

         hiritikan kasatu nahi ginituzteian

         ederki tronpaturik bazauden ordian (orduan)

Bertze aldean, espainiarrak, Madrilgo herria eta hara nor, instigatzaile/zirikatzaile/provocateur bat, Damian, Erratzuko monagiloa. Bai, monagiloa eta Erratzukoa. Historia ezaguna da, Palacio Realetik soldadu frantsak Espainiako printzeak ateratzen ari zirenean Baionara eramateko, (eta hau da gure bertsionea) gure Damianek, hango inguruetan izaki, Madrilgo jendea axatu zuen frantsen kontra lehenik, beranduxago Puerta del Solen berak bere ondoan zituen bi lagunekin 

bakarrik, frants armadari kontra egin zion …

eta eguna akituko du jartzen Madril osoa frantsen eta Harizperen kontra.

Honetaraino erratzuarrak egin zuena.Egia izanen zen?


 Hala kontatzen du Jose Mª de Goizuetak bere nobelan “Aventuras de Damián el Monaguillo” (1857).

Joanes Harizpe/Jean Isidore Harispe

Eta Harizpe? Damianek hasi zuena Palacio Realaren parean, Espainaiko gobernuko bi kideekin eta Moncey mariskalarekin, jende artean sartu eta errebolta baretu. Hori Harizpek egin zuen.

“Deux membres de la Junte gouvernementale se rendirent (aritu ziren) courageusement au milieu   ( erdian ) des combattants pour essayer de rétablir le calme. Leur  nobles efforts furent secondés par le maréchal Moncey et le général Harispe. Ces hommes généreux eurent la satisfaction de sauver ( salbatzea)  la vie à bien de victimes. Ils parvinrent  ( lortu zuten) à la fin à calmer la multitude et à faire (egin) cesser les hostilities”, hala kontatzen du Jourdan Mariskalak bere“Memoires Militares –ean”. Dena den, sarraskia galanta izan zen. 400 madrildar hilak eta berrehun afusilatuak. Frantsek,  91,  hilen eta kolpatuen artean. Harizperen bertsolariak hala dio:

      Bederatzi ehun ginen kasernatik partitu,

         bi plazetara ginutezten errepartitu,

         españolaren kontra armetan paratu,

         bistara jinak (etorriak) oro baikintuen garbitu.

Harizperen biografoak dio nola andre galant batek lore ontzi bat bota ziola eta ia hiltzen zuen. Harispek? Zapela kendu eta erreberentzia egin zion andreari, “… une belle Espagnole… saisit (hartu zuen) sur son balcon un pot de fleurs et le lui jeta a la tête (eta bota zion burura)… Harispe se contenta de saluer gracieusement…”

Eta ez zen lore ontzi bakarra nahita hegan arazi izan zena. Hala dio bere tropako bertsolariak:

Madrileko emakumeak egin dute balentria

beren eltze eta pitxarrak aurtiki (bota) karrikarat

lur baxera egilendako hori ezta malur (sorte txarra) bat

aitzineko bien prezioan, saltzen dute orain bat.

1808.06.00              Nafarroa. Ekaina. Espainia aldean dena asaldatzen da, Nafarroan ere. Ekainaren 3an, Lizarrak bere boluntarioak konbokatzen ditu, 4an Tuterak konpainiak antolatzen, 6an Zangotzak arma nahi ditu. Hilabete honetan, Luzaideko apezak, Andres Galduroz, partida bat antolatzen du, eta Lizarra aldean, Eguaguirrek “Batallon de Escopeteros Voluntarios de Navarra” prestatuko du, 400 mutilekin. Denak frantsen kontra. Eta Baztanen? Elean.

Carlos VII Nafarroan, IV Espainian

Fernando II  Nafarroan, VII Espainian

Napoleon I

Jose I

        










1808.06.06                    Baiona/Lapurdi .                 Alta politica, Espainiako erregeak, Fernando VII, bere aitarengan abdikatzen du (irrigarria,  elkarren kontra makinatzen ari) eta Napoleonen “laguntzarekin”, honek, Carlos IV, Jose I-ari, Napoleonen anaiari, Espainiako koroa pasatuko dio. Dena legala. Eta Madrilen gure gezurrezko Damian erratzuarrak hasi zuena eta Harizpe  baigorriarrak baretzen saiatu zuena, gerra       bihurtu zen.

1808.06.07                   Batzar Nagusia. Gaineko mailetan, Espainian, Nafarroan, eguneroko bizimodua nahasia dago, Frantzestea, eta bada ez bada, Batzar Nagusiak Baztango herrietako “mezetak” debekatzen ditu. Zer ziren “mezetak”? Bestak (hainbertze meza nola baitziren Patronoen egunetan):

Bizkitartean espainiarrak antolatzen dira frantsen kontra. Ekainaren 15ean Zaragozako setioa hasiko da eta bi hilabete iraunen du: frantsek ez zuten hiria hartu.

Bailen guda

1808.07.19                    

Bailenen (Jaen) ,Baztandik 800 kilometrotara,  Castaños jeneral espainiarrak frantsei egurra ematen die. Honek ekarriko du frantsen erretirada partziala Penintsulako Iparralderat.

Bizkitartean, Baztanen, zer? Bere baitan.

1808.08.29    San Migel eguna. Auteskundeak Baztanen, alkate berria aukeratzeko helduko ziren hiru urteendako. Erabiltzen zen sistema ordu artio tradizionala:

a) Hirukote bat aurkezten zen, kasu honetan, Don Juan Ignacio de Borda y Echalar, Elbetekoa, Don Fermin Gamio, Iruritakoa eta Don Juan Pedro de Meoqui, Elizondokoa.

b) Lehena botoa emateko alkate jauna, Don Josef Manuel Yrigoyen, izan zen eta goitiko ordena berean : Borda, Gamio Meoqui. Segidan herri guzietako juraduak ( herri bakoitzak bana: 14) eta haien diputatuak (herri handiek: Erratzu /Arizkun/ Elizondo/ Irurita, launa eta ttipiek, bidana : 20 + 16).       Denek (50) alkatearen ordena jarraitu zuten Oronozek ezik. Hauek Gamio,Borda, Meoqui ordena aukeratu zuten. Hala ere, alkateak proposatu zuena atera zen.

c) Botaketaren ondoren, hiru izen horiek Iruñera, Biserregeari (Leopoldo de Gregorio y Paternó, Marqués de Vallesantoro) igorri zizkioten, berak (berorrek) aukera zezala nahi zuena. Eta berak nor aukeratu? Borda.

1808.10.05                    Elizondo. Baztango Batzar Nagusia.  Azaroan gara. Baztan bere baitan. Juan de Sarasibarrek, Gartzaingoa, ikazkina, ikatza egiteko Landatxetatik Zelaietaraino baimena eskatzen du. Udalak dio Santiago Elizaldek, Iruritakoa, eta Antonio de Urrutiak, Gartzaingoa , beha dezatela ia hori egokia baden.

1808.11.03                    Napoleon , in person, 200.000 soldaduekin Irunen barna Espainian sartzen da eta Madrileko bidea hartuko du. Hala ere hilabete berean, Azaroan, Nafarroako Diputazioak “Apellido” deitu 

nahi du, baino hogei egun beranduago (1808.11.27) nafarrak eta Espainiako armada Tuteraren parean frantsekin borrokan lotzen dira. Tuterako guda. Frantsek irabazi eta Nafarroa osoa haien eskuetan geldituko da. Dagoeneko gerra Nafarroan dago.

Napoleon Madrilen dago Eguberria pasatzeko eta enteratzen denean Austriak Ingalaterrarekin koalizoa sinatu duela, Penintsula utzi eta Europako iparralderat joko du.

Holaxen akitu zen Frantzestearen lehen urtea: 1808.

Baztanen biziak darrai: Tiro bat ere ez eta Erratzun,  40 sortuberri, 9 hil eta 8 ezkontza urte honetan.

Erratzu, neguan

Erabili dudan materiala  lantxo hau eta hurrengoak burutzeko:
* Baztango Udal Artxiboa: Kutxak 19,20, 181, 249 eta 274.
* Erratzuko herriko paperak.
* "Navarra en la Guerra de la Independencia" H. de Oloriz. Internetez
* "Espoz y Mina. El guerrillero/ El liberal" J.M.Iribarren
*"Memorias del Gral.D.Fco Espoz y Mina" Fco Espoz y Mina. Internetez
* "Campagnes, triomphes... et guerres ...des Français de 1792 à.." L.Moreau. Internetez
* "Campagnes de 1813 et de 1814" E.Lepene . Internetez
* "Financiación de la guerra de la Independencia..." Fco Miranda. Internetez
* "Le Marechal de France Comte Harispe" Gral.Derrecagaix. Internetez
* "A history of the Peninsular War" Ch.Oman. Internetez
* "History of the war in the Peninsula" W.Napier.Internetez
* "Frantzesteko bertsoak" Bilduma Antonio Zavala. Internetez
* Artikulu solteak, gehienak  interneten ikusiak.
* Foto gehienak, internetez
* Itzulpenak: nereak, libre eta laxoak!