Baztan. Hasmenta : 4 - Bastan

Bastan edo X.mendea  (900/1000)

Mende honetako hasieran Iruñeko jaunek Ennekoren leinua baztertu eta “Scemen” leinua jarri zen Iruñean: Santxo Gartzes.

Eximinius, Scimino, Scemen, Ximeno,Jimeno... izen bera. Leinu honek Zangotza aldean zuen bere indarra.

Santxo Gartzes-ek ( 905/925) hasi zuen Errioxako konkista, Asturiaseko erregearen alabarekin ezkondu ondoren. Momentu honetan zinez mozten dute iruindarrek Banu Qasi-rekin zuten harremana, kruzada kutsua hartzen beraien gerrak Errekonkistan sartu ondoren eta holaxen lortu zuen Santxo Gartzesek bere erresuma haunditzea.

Kronistak zioenez ... “905. urtean Iruñetik jeiki zen Santxo Gartzes erregea, Kristoren fedeari lotua... borrokatu zuen musulmanen kontra... 925. urtean mundu hau utzi zuen infidel guziak kanporatu ondoren... Kristorekin zeruan dago.”

Iruindarren erresuma 925. urtean

Oroitarazi behar da errege hauek “Pampilonensium rex/Iruindarren erregea” zirela, hau da, momentuko Iruñeko “jaunek” aukeratua izana eta goratua ezkutuaren gainean. Hori zen zeremonia, ezkutuaren gainean, ez oliodurekin frankoek edo godoek egiten zuten bezala.

Normandia, urdin ilunez

Bizkitartean , 911. urtean, Frantziako iparraldeko jaunek uzten diete Vikingoei/Normandei han gelditzea eta Normandia sortuko dute. Erabaki honek baretu zuen neurri batean normandoen indarra; gutiago gelditu ziren piratarena egiten, Baionesak bezala.

920. urtean Abderraman III, ama Iruñekoa, hasi zen Iruñeko lurraldea kasatzen, arpilatzen eta kizkaltzen.

924. urtean berriz gauza bera.”Al-Nasir-ek jarraitu zuen bere martxa...Tuteran sartu zen... (denbora hauetan Nafarroako Erribera musulmana zen) elkartu zaizkio mugetako gobernadoreak... armada haundi bat mugiarazten.... Dermio kristauetan Uztailaren 10ean, larunbata, sartu zen mendekatzeko beraien Jainkoa eta zigortzeko infidelen erlijio ustela... Carcar kasatu eta kizkaldu... gero Peralta... gizonak hiltzen zituzten, haurrak esklabotako eta abandonaturik ziren ondasunak hartu... gero Faltzes... kizkaldu... Tafalla... Zarrakaztelu.... bidean dena funditzen... hola Iruñera ailegatu ziren, haren bizitanleek abandonatua... Printzea personalki hirian sartu zen agintzen etxeak kasatzea eta eliza (katedrala) botaraztea...” Hau Iruñeko erreinuan gertatzen ari zen.

Aldi berean mende honetako hasieran badugu Iparraldean “Garsie Sancius rex, Garcia Sancii consul, filius regius Sancii”. Rex eta Consul sinonimoak dira eta doikebe erran nahi duena berak bere lurraldean, Vaskonia/Gaskuña, bakarrik agintzen duela. Santxo Mitarraren biloba?

Gartzia hori “Santxo” baten semea da. Nor da Santxo hori? Iruñeko erregea? Leienda edo egia, batek daki.

Hori bai, mende honen hondarrean, Urraka, Gartzia Santxo Iruñeko erregearen alaba, ezkondu zen (972) Gillelmus Santxorekin (t 997).

Guillelmo Sanchius-en moneta

Nor da Willelmus /Guillelmo /Guillaume /Gilen /Gillermo hau? “Vasconiae comes/konde , Dux vascomum”, hau da, momentuko Baztango Jauna.

Eta gure Santxo Guillermo Iruñeko dokumentuetan agertzen da, Iruñeko “palatium/jauregian” ere, Santxo Abarkarekin, orduko Iruñeko erregea: “Guillelmus, Nafarroako dukea, Sancius deitua, borrokatzen musulmanen kontra” 976. urtean.

Bidenabar , bere haurridetako bat, Gombaldus, apezpikua izan zen, “Episcopus Vasconiae”. Aliantza bikaina: ezpata eta fedea!

Historia hauekin, zer ari gara kontatzen? Vasconiako konde edo dukea, Baztango jaunen jauna momentuz, nolabait Iruñeko menpekoa dela eta gure geroa Baiona eta Iruñea artean jokatzen ari dela.

Eta 981. urtean, gure Guillelmo Sancio-k Baiona setiatu eta hurrengo urtean , 982, bikingoak bere menpean hartu zituen Taller ondoko guduan, Landesetan. Hala ere, bikingoak manduliak zirenez, 1018. urtera artio noizen behinka Waskoniako kostaldeetan agertuko ziren.

Hau da egoera Baztango inguruetan. Iparraldean , Baionan, bikingoak ganak dira, hango kondea Iruñeko erregearekin dago, menpean? aliatua? Jendakia seguru, eta...

Eliza berriz. Eliza erakunde/instituzione arras ongi antolatua da ideologikoki baita materialki ere. Bai, eta bere antolakuntzan atal prezisoa elizbarrutiak dira, hau da, apezpikua eta berak kontrolatzen duen lurraldea.

Baionako katedrala: Santa Maria Laburdensis

Urtea 980.a zen. Apezpikua Arsius, Laburdensis (Baiona) episcopus.

“In Dei nomine, ego Arsius... Laburdensis episcopus... episcopatui Sanctae Mariae Laburdensi (Baionako katedrala) in nostro jure subjacent...( gure menpean dira)... vallis Cirsia (Garazi) ... vallis Bigur (Baigorri) ... vallis Erberua (Arberoa) ... vallis Ursaxia (Orzaize) ...

Bastan item vallis usque in medio portu Belat...         ( Baztango harana ere Belateko lepo erdiraino) vallis Larin (Lerin/Doneztebe)... terra Ernania (Hernani) & Sanctum Sebastianum (Donostia)... imperante duce Gasconie (agintzen Gaskoniako Dukea) Willelmo Sancio...

Si quis contradicere voluerit... anathema sit/norbaitek kontra egiten bagaitu, eskomulgatua!”

Azkenean eta hondarrean Baztan historian !!! Biba gu!!!

Textu honen grazia doblea da. Lehen aldiz Baztan hitza historian agertzen dela (Iparraldeko eskribauek ez zuten Z erabiltzen, horren ordez S). Naski Baztan lehenago esistitzen zela eta ia seguro erromatarren denboretatik baino orain artio ez zitzaion inori izena grabatzen edo eskribitzen ahal zela bururatu. Grazia doblea diogu zeren ia espezialista eta historialari guziek diote textua FALTSUA dela. To, historian agertzea eta purdie zikine.

Hala diote, letren itxura ez dagokiola X. mendeari, data ez dator bat Willelmo Sancioren esistenziarekin, vikingoak Baionako nagusiak ...

Bigarren grazia? Historialari guziek, den denek diote textuak erraten duena EGIA dela.

Berrogeita piko urte beranduago (1027), Iruñeko elizbarrutia deskribatzen dutelarik hala diote : «Termini ...hujus episcapatus sunt sine nulla dubitatione (dudarik gabe)... vallis de Roncal, et Sarazacio ... Aezcoa,... Erro, usque ad capellam Sancti Salvatoris (Orreaga), quae dicitur Caroli Magni, et capella Caroli usque ad portum de Velate/Belateko leporaino, et usque ad Sanctum Sebastianum, quae est situm super ripam maris acceani “ Argi dago Baztan ez zagoela Iruñeko apezpikuaren menpean eta Belate muga zela Baiona eta Iruñea artean erromatarren denboretan bezala vascones eta tarbelli bereizten.

Erromako Papak, Pascal II, 1106. urtean emanen du bula bat finkatzen mugak eta zer dagoen elizbarrutiaren barnean, eta hola izan zen 1566. urtera artio, apirilaren 30ean, Felipe II-ak, Espainiako erregea, hala eskatua, Pius V-ek oneritzia eman zion eta Baztan Iruñeko elizbarrutian sartua izan zen.

Hau denak bi gauza adierazten ditu. Lehena, Baztango eliza 600 urtez Baionako elizbarrutian egon dela eta hortaz harreman sakon bat izan behar zen Lapurdirekin eta bigarrena, sofistikatuagoa: zertaz agertzen da Baztan Baionako elizbarrutian? Eliza antolatzen hasi zelarik, normalki, mantentzen zuen erromatarren antolakuntza territoriala eta tributaria ere, Provintiae, bertze hitzekin, Baztan , zer zen? Tarbelli? Orduan Terbelli-en apezpikuekin egon behar, kasu honetan, Baiona/Lapurdo-rekin, eta hau da argumento nagusia errateko Baztan Galian zagoela, tarbeliarrak ginela, eta bidenabar ez Baztan bakarrik, Bidasoa guzia ere.

Pierre de Marca historialariak zioen bezala “vallem Bastanensem... pertenire ad Gallias/Baztandarren harana Galietakoa da”.

«In Dei nomine Domini nostri Iesu Christi. Ego Arsius indignus et humilis Laburdensis Episcopus volo tradere notitiae successoribus et posteris ea quae nostro Episcopatui, scilicet Sanctae Mariae Laburdensi subjacent loca.

Idcirco haec subtili et canonicali auctoritate subnotamus, ne forte, quod absit, successores nostri Episcopi vel Archidiaconi in dubio sint laboraturi, quae in nostro iure subiacent, seu quae priscis temporibus ipsa Laburdensis Ecclesia publico auxilio vel consilio fidelium canonice acquisivit. Non enim dignum videtur ut aliqua fraus in sancta Catholica et Apostolica Ecclesia laboret, sed potius Veritas quae ab authore mundi semper exigitur; et ideo (quia) post mortem testifican non possumus, et authentica authoritate et exemplis scriptum verissimis in membraneis reliquimus, ut omni dubietate postposita Praelatores sanctae Laburdensis Ecclesiae, cum pace quod invenerint testificatum nostro testimonio vel sancitum absque adminiculo ullius anxietatis teneant, ipsamque sanctam matrem Ecclesiam ex acquirendis vel acquisitis pristino in honore restaurent, et ad posse ex stipendiis subiacentium fideli modo aedificent. Omnis vallis quae Cirsia dicitur usque Caroli crucem, vallis quae dicitur Bigur, vallis quae Erberua dicitur, vallis quae Ursazia dicitur, Bastan item vallis usque in medio portu Belat, vallem quae dicitur Larin, terra quae dicitur Ernania et sanctum Sebastianum de Pusico usque ad sanctam Mariam de Arosth et usque ad sanctam Trianam ; has tenemus et possidemus in dominio sanctae Mariae Laburdensis Ecclesiae eo tenore ne umquam ab Episcopo vel Archiepiscopo fiat ulla contradictio vel proclamatio successori nostro, sed potius sit affirmatio.

Haec autem stipulatio vel affirmatio facta est in praesentiâ domini Archiepiscopi Auxiensis Odonis (3), necnon et aliis viris religiosis, Clericis et Monachis, vigente domino Apostólico, Romano Pontifice, Benedicto, regnante Hugone Magno Rege Francorum, imperante Duce Gasconiae Willelmo Sancio.

S(ignum) Arsiui Episcopi qui hanc fieri vel confirman iussit Y.

S. Archiepiscopi Auxiensis Odonis -f .

S. Gastonis Centullii Vicecomitis .

S. Lupi Anerii Vicecomitis

S. Ernaldi Lupi Vicecomitis Aquensis, C

S. Salvatoris Abbatis sancti Severi .

Siquis contradicere voluerit, repetitio eius ad nihilum redigatur,et nisi resipuerit, victus canonicali iudicio, anathema sit.

Bidenabar. Mundu honetan Baztan/Bastan gehiago badira. Bat Onsella ibarraren ertzetan, Petilla de Aragon/Nafarroa. Zonalde hori, Onsellako ibarra nafarra izan zen politikoki eta erreligiosoki ere zeren erromatarraren denboretan vascones-en lurraldean baitzagoen. Gero XII. mendean Aragoikoa izan zen baino Nafarroako 

erregearekin zorra bat kitatzeko, Aragoiko erregeak Petilla de Aragon eman zion gure erregeari eta berarekin dermio aisolatu bat “Baztan de Petilla” edo “Los Bastanes” deitua, bortz kilometro luze eta bat zabal, erreka batekin “Barranco de Bastanes” izenarekin, bertzerik ez. Petilla eta Los Bastanes dira bi nafar irla  Zaragozako probintzian.

Bertze bat Bearnon dago, Bastanés herria, Zuberoatik hurbil, 16 kilometrotara edo. Hemen ausartzen dira erratera “basta”-k, okzitanoz, “ote-xuria” erran nahi duela. Zertaz holako izena? XI. mendean esistitzen zen, gure Baztan bezala.

Pic de Bastan eta Les Lacs de Bastan

Bertze bat, Vallée de Bastan or Barèges. Tourmaleten eta Luz de Saint Sauverren ondoan, bere mendiarekin, Pic de Bastan, 2.715 metrotako, bere ibaia, Le Bastan edo ruisseau d'Oncet, Gave de Gavarnieko adarra, eta Les lacs de Bastan, hiru laku mendiaren azpian.

Auch ondoan, Midi Pyrinées, bada herrixka bat Manas-Bastanous edo Manás Bastanós okzitaneraz ere.

Nuevo Baztán: Eliza eta Palacio Goyeneche 

Gero dugu Nuevo Baztán herria, Madrildik 50 kilometrotara. 1709 eta 1713 tarte horretan eraikia izan zen, lehenago Villa de la Olmeda zagoen lekuan. Nork egina? Juan de Goyeneche y Gaston-ek, arizkundarra eta orduko Espainiako Erreginaren tesoreroa. Bere ideia zen lantegi bat egin kristalezko gaiak ekoizteko baita langileendako etxeak, jauregi bat eta eliza ere, dena orden arkitektoniko batean. Gaur egun herriko parte zaharra “Monumento Histórico-artístico” da. Gaixtoek diote , arizkundarra izanez gure Goyeneche, agotak harat eramatea zela helburua, eta doike lehen bizitanleak Bozatekoak ziren baino hauek ezin jasan hango egoera , zakur lana, eta nahiago Bozatera itzuli hemengoa soportatzera.

Badira , nola ez, Ameriketan bi herrixka gure izenarekin. El Bastán eta Baztán del Cobre. El Bastán-ek aireportu ttiki bat dauka eta Baztán del Cobre 450 bizitanle inguru. Biak Michoacan Estatuan, Mexiko, daude.

Ur haundia: Baztan

Eta hondarra oraingoz, Baztango ibaia edo ur-haundia: Baztan edo Baztanzubi, bai, hala agertzen da XIX. mendeko “Diccionario Geográfico...”-etan: Baztanzubi. Denek dakigunez, Baztandik ateratzekotan Bidasoa deitzen diotela gure ibaiari.

Hala ere, dirudienez, Baztanzubi hori ez dago Baztanen, Donezteben baizik. Bai, Doneztebeko sarreran  (Baztandik bazazi) dagoen zubia Baztanzubi deitzen da eta Baztan ibaia/erreka haraino ailegatzen da/zen, han metro guttira Ezkurra errekarekin elkartzen eta Bidasoa ibaia sortzen. Gaur egun Mugairitik horraino doaien ibaia/erreka Bidasoa deitzen diote/diogu baina lehenago ez zen hola deitzen, Baztan / Ugaldea  baizik.

Eta zer erran nahi du Baztan-ek? Mundu faltsoa esistitzen bada, etimologiarena haietarik bat da. Dena gezurra.

Hala ere Juan de Goyenechek (Nuevo Baztango fundatzailea) kontatzen duena polite da: Baztanen denak bat, solidarioak, horregatik erraten zaio “bat – han” = Baztan.

Ideia berarekin jarraitzeko, badira diotenak, “bat – na(i)z” (= Batnaz = Baztan ) batetik datorrela, denak bat.

Ote xuria

Bertze aldekoek maite dute gehio “baste”-k erran nahi duela “ote-xuria” edo “basa” eskuaraz/kaskoineraz ( bai ???) eta Baztanek (eta bertze aldeko Bastan eta Bastanés ) erran nahi duela “otondoa”, “leku basa” edo “ohian menditsua” . Zinez nahasgarria.

Eta akitzeko gaixtoek diotena: Baztan = paztan(a) (erromatarren denboretakoa, pastinaca = paztana).

Ikusten denez, alukeri galantak.

Kuriosoa da bi ibai izen berarekin, gurea , Baztan, eta bertzea , Bastan, Gaskuinakoa. Ur-handiak emanen zion izena Balle/Haranari? Batek daki.

Segi dezagun afera espiritualekin. Done Jakue Bideak ia berrehun urte daramatza martxan . Jendea Europatik Galiziara doatzi. Nondik? Normalena erromatarren bide zaharrak erabiltzen baina kontutan izaten musulmanak Penintsula erdia baino gehio kontrolatzen dutela (997. urtean Almanzor-ek Compostela kasatu zuen eta katedraleko ezkilak Kordobara eraman), Europako erromesak edozein lekutik iraganen zituztela Pirineoak.

1000. urte ondoren, Iruñeko erregeak, Antso Gartzia III Handia, bidea finkatu zuen, musulmanetik babestua eta Orreagan barna Nafarroa zeharkatu eta Errioxa aldera jotzen gaurko “Frantsen Bidea” deitzen dena antolatzen.

Hala ere, baziren bigarren klaseko bide erromatarrak lehenago erran dugunez eta horien artean Baztangoa/ak. Hasieran ikusiko zuten erromesak pasatzen eta ondorioz bidea bizkortuko zuten. Nola? Ospitaleak eraikitzen Ospitaleak? Bon , gaurko aterpeak. ( ospital = os.tal = ostatua). Eta ospitale bat mantentzeko diru aunitz behar da. Horretarako ziren monastegiak.

Willelmus/Gillermo Santxo 997. urtean hil zen eta bere seme Santxo Gillermo agertu zen. Bere aita bezala Iruñeko “palatium regis/erregearen jauregian” dago, non sinatzen baititu dokumentuak. Zazpi urte beranduago, Antso/Santxo III, Handia deituko dutena, Iruñeko erregea bihurtuko da.

Eta biak “Santxo”, eta biak Baztanen agintzen. Bai?

Erregeen jauaregia, Iruñean

Badakigu 1010. urtean Frantziako eta Iruñeko erregeak bildu zirela Saint-Jean-d'Angely-n( Bordele eta Poitiers-en artean): “Robertus erregea eta erregina, Nafarroako erregea (Santxo III), Sancius, Baskoniako dukea, Eudes , Champagneko kondea, kondeak eta printzeak, apezpikuak eta abadeak...” eta gure bi Santxo, edo Antso?, elkar direla.

Antso Handiak kontrolatzen zituen dermioak

Erran dugunez, momentu honetako Iruñeko Erregea Santxo III, Handia, (1004/1035) da. Musulmanek ziotenez “Vasconen jauna”. Errioxa eta Aragoi zituen hartuak eta babestuak. Ezkondu zen Kastilako kondearen alabarekin eta bere influentzia hedatu zen lehenik Kastilara, gero Leonera bilakatzen denborarekin Hispania kristau guziko erregea. Bon, ez dago hain garbi baina bere kontrolpean izan zuen Hispania Kristaua.

1022. urtean hola zioten kronistek : “Santxo III, Kastilan erregea, Iruñean, Araban, Aragoian, Sobrarben, Ribagorzan, Vasconia osoan, Leonen, Astorgan eta Asturiasen”. Bera hil eta herentzia partitu behar. Kristorena suertatu zen, heredero guziak elkar borrokan lotu baitziren.

Baino bizi izan zen bitartean sortuko du Lapurdiko Bizkonterria 1023. urtean eta bi urte beranduago ,

1025. urtean, Antso Gartzia III-k, Handia, Iruindarren erregea, Baztango “tenentzia” sortu zuen. Hau da, politikoki baztandarrak nafarrak bihurtzen espiritualki lapurtarrak izan arren. Hori duk mugetan egotea !

Erabili dudan materiala:

Charte d'Arsius, évéque de Bayonne (vers 980)

Etude historique et critique. V. DUBARAT. Interneten, Gallica.

Fotoak Internetetik ateraiak

Itzulpenak, eneak, libre eta laxoak.