Baztan eta Frantzestea. 4.Kapitulua : 1811

Baztan eta Frantzestea

4. Kapitulua : 1811

Ameriketan independentziaren garraxia leku guzietara hedatzen ari da: Jalisco, Paraguay, Colombia, Uruguay, Argentina, Mexico, San Salvador… Herri hauek guziek ikusiko dute Espainiaren kontrako borroka.                                                                           

Zuriz, frantsen menpetik libre

Europako Erdi Aldean borroka baretu da baina Iberiar Penintsulan aregotuko da gerra. Aliatuek Portugal libratuko dute eta Espainiako zonalde batzuk frantsik gabe geldituko dira. 
   

Nafarroan Espoz & Minaren kontrola zabaltzen ari da eta nafar boluntarioak kontutan izateko elementu serio bat dira.   Ez dugu komentatuko ondorengo historian baino urte guzian Nafarroako boluntarioak ariko dira dzanpaka eta frantsak haien gibeletik. Kasu batzuetan egiazko batailak dira, hilak, kolpatuak, presoak … zientoka. Kuriosoa, orain artio beti Baztandik kanpo. 
                               

Eta justu urte bukaeran, Urte Zaharraren egunean, Errusiako Tsarrak ez du onartzen frantsen debekua ingelesekin  harreman komertzialak izateko: helduko den urtean afera horren bestondoa eta ondorioa ikusiko dugu. Baino 1811. honetan, Baztanen, zer?

Convento Recoletas.Iruñea

1811.01.04           Iruñeko Carcel del Convento de las Recoletas. Josef Matias Zugarramurdi, arizkundarra. Preso. Apirilaren 4an libre.

Apeztei/Apeztegia.Erratzu

1811.01.04          Don Roque Jacinto de Gaztelu, Apeztegiko nagusiak, igortzen dio karta bat Diputazioneari adierazten  bere jauregia Erratzun izan arren,  bera Iruñean bizi dela, eta zerga bereiziak aplikatzekotan (zamariak, raciones eta abar) hori Erratzun duen mazterrari dagokiola eta ez berari, eta aldi berean motibo horiengatik pagatu duena itzul diezaiotela.

1811.02.00           Otsailaren lehenengo astean mogimendu bortitzak Nafarroan. Harizpe eta Cafarelli jeneralak Nafarroan agertzen dira Espoz y Mina harrapatzeko eta honek, frantsen lana eragozteko, bere tropak barraiatzen ditu “Reyno” guzian. Frantsak ari dira alde batetik, konparazionez Braun Coronela, Baztanen diru biltzen  (1811.02.04) eta aldi berean eta ia egun berean (1811.02.05) boluntarioen 2., 3. eta 4. konpaniek ( ± 300 mutil) , Baztanen ditugu. Haien buruak Dⁿ Manuel Arbilla eta Dⁿ Ramon Zugarramurdi Arozarena (lehenxago erran dugun Josef Matias arizkundarraren jendakia, anaia, semea?) dira eta Martxoko hondar egunetara artio Baztanen eta bere inguruetan pausatuko dira. Ez ziren bidean frantsak eta boluntarioak gurutzatuko izan?

Erratzuko Ostatua

1811.02.22           Erratzun batzarra, Ostatuan/Casa Concejil, alkatea Juan Martin de Arozarena. Han daudenak “vezinos concejantes”, maizterrak ez, eta alargunen semeak: oro har 25 “vezinos” eta 3 alargun seme. Ez da jende gehiago etorri zeren mendian ibili behar baitziren azienda zaintzen “ por causar mucho daño las fieras…” Kasu honetan Apeztegiko eskaera  tratatu behar dute. Elizondoko eskribaua etorri da, Josef Esteban de Zelayeta, eta “dandoles  a entender en el idioma bulgar Bascongado…” hasi zen batzarra. Erratzuarrek erraten diote nola zamari lan/bagages guti egiten dutela, bakarrik “Bombas y Mena” Orbaitzetako fabriketara eta kontribuzione bereizien ordainketaren partitzea  Baztango Udalak egiten duela eta Erratzuri tokatzen zaiona , 120 etxe artean zatitzen dela eta Apeztegiko nagusia konformatzen ez bada, Udalaren kontra joan dadila eta utz dezala herria bakean. 
                           

Bi gauza. Bata, (hau Erratzuko kontua da) Apeztegiko jauna beti ari zen pleitoetan herriaren  kontra eta bida, denbora honetan batzarretara bakarrik etxaldekoak (vecinos) gaten ziren, gizonak , andreak eta maizterrak (habitantes ) ez.

Laka

1811.03.16          Batzar Nagusia. Afera aunitz tratatu ziren. Haien artean lakarena. Laka neurri bat zen, irinarena konparazionez. Urtsua, Jarola eta Iruritako jauregiek errota propioa zuten (Iruritakoak erdi bat) eta komisionatuek hartzen zuten lakaren erdia, haiendako izatea , onartzen da. Zenbat da laka bat?  ± 2 litro ogi/gari , eta errotak martxan egon diren bitartean izan da errotariaren saria ogia/artoa ehotzeagatik. 
                                                                                

****            Jakin arazten da ere komunala ixteko eskatu zuten baimena, onartua izan dela eta nola egin behar den “ en los Bazarres…” adierazi izan dadila.

1811.03.30           Martxoa akitzean Harizpe Nafarroatik gana zen eta boluntarioak bueltan.

Berroeta

1811.03.31         Karta baten itzulpena: “Arizkun, Erratzu eta Azpilkuetako alkateak: Jaun agurgarriak: Egoten dagoenez Berroetako herrian egun hauetan boluntarioen partida eder bat Antonio de Oro menean, horko kuarteleko (Basaburua) errekurtsoak baita Erbereakoak ere agortu dituzte eta nola eguneroko bazkaria derrigorrez eman behar baitzaizkie, bihar astelehenean , Apirilak 1, Berroetan utzi behar dituzue, Arizkunek 4 ogi/gari karga, Erratzuk 4 eta Azpilikuetak 10 erregu eta errekisitoria horri hutsa egiten badiozue, Komandante Nagusiari, Sr. Don Feliz Sarasari, Elizondon bertze zalditeriako partida batekin dagoena, erranen diogu. Sinatua: Fermin Archeverroa.”                                 
(Erregua = Neurri bat,  ± 28 litro kapazitatekoa)

1811.04.15/16            Baztango Udala.   

****            Fermin Echeverriak eta Joaquin Jaurenak, zurginak, eskatzen diote Alkate jaunari paga diezaietela zor zaien dirua: 309 erreal fuerte 27 marabedi, tropa frantsarendako Elizondon egin zuten lanarengatik . Lan horiek Dⁿ Jose Braun-ek, tropen komandanteak, aginduak. Alkateak erantzuten die ez dela dirurik Udalaren boltsan.     


                                                                      

****           Juan Cruz Casajus-ek, Elizondon bizi dena, “Maestro de Obra Prima”, hau da, zapataria, adierazten du nola Felipe Mendibek agindu ziola Zalditeriako 2.Konpainiako tronpetarendako (boluntarioak) , zapata bi pare eta erdi-bota pare bat egitea, eta lan horrek 22 pezta suposatzen duela, eta hortaz Udalari eskatzen dio paga diezaiola. Erreziboa erakusten du. 

1811.04.16                  Batzar Nagusia.
                                

****            Sarak , “ en el imperio de Francia…” , proposatzen du orain artio izan duten  Baztan-Sara “faceria”-rekin jarraitzea, momentuko egoera txarra izan arren eta honendako Baztanek ados, ez dela problemarik “… en que se siga en unión con las Facerias…”                                                                    

****            Bertze alde batetik, herri guziek ez dutela behar zutena pagatu eta honek arazoak sortzen dituela zeren Udala zorretan dago beren langilegoarekin “.. a los asalariados del Valle…” eta bertze batzuekin ere. Zordunei (ez dute erraten nortzuk diren) eskatzen zaie Ministroei (apezei?) eska diezaietela eta holaxen ez bada zorra kitatzen, Juntak, Batzar Nagusiak, derrama bat eskatuko duela zorrak kitatzeko.                                                                       

San Gregorio Ostense. Bere relikarioa

****            Hondar erabakia ez da burla egitekoa. Batzarrak eskatzen du  “… se traiga Agua Bendita de San Gregorio Ostiense” landak eta belaiak bedeinkatzeko. Alkateak libratzen du uraren ordainketa (limosna) baita ekartzearena ere. Norbaitek ez badaki, San Gregorio Ostiensekoa, bere basilika Sorladan , Lizarra ondoan, dago, saindu famatua zen mende haietan (XVI., XVII., XVIII.) ez bakarrik Nafarroan eta Espainian , Portugalen ere. Zertaz? Haren ura, bere buru irudiaren barnetik pasarazten zutelarik barnean ziren Sainduaren errelikiak ukitzen, landareen sartaxa eta izurriteen kontra erremedioa zen, orduko insektizida. Hala sinisten zuten, hau fedea!

1811.04.26           Espoz y Minaren bandoa: Frantsendako barrandari/ispiarena aritzen direnendako: gibeletik afusilatua, hori bai, oliodurarekin. Bandoa, berez, ikaragarria. Terrorea.

Hala ere, 14. puntuan holako zerbait eskapatzen zaio:  “Ongi jakin badakit 
nola jende batzuk, batez ere andreak, gorrotoz gaindituak, maiz asaldatzen dira zernahirekin, sediziozko hitzak erraten: Hobe frantsak etorriko balira…/ Ojalá viniesen los franceses…”  Ez dirudi gure boluntarioak hain maitatuak zirenik. Argi dago jende arruntari bortz axola frantsak edo boluntarioak: biek gosea suposatzen zuten.

1811.04.29           Mendiryk dio: ez badu Baztanek eskatu zaion guzia, hau da, 12,519 ogi, 12.519 ardo, 12,519 lekari eta gatz, 1.589 garagar, 1.589 lasto “racione” ekartzen , Otsailaren partez, gehi 35.296 rv. 20 mr, Diputazioneak pagatzeko egokitu diona Martxoren partez, “… se presentará con todos los alcaldes.. (con) cargos… por inobediencia o indiferencia .. con.. las ordenes  del Govierno…”  Non? Iruñean. Gure Mendiry jendea iziarazten.

1811.05.08          Gobernadoreak, Conde de Reilleren bandoa: Erronkari, Zaraitzuko jendeak eta bertze mendiko eskualdetakoak artilea/ilea, kontrabandoz ¸Frantzia aldera eramaten ari direla. Hori sahiesteko, agintzen die herriko alkatei kontrol zorrotzak jartzeko eta ilea moztekotan “… por testimonio de escribano público…” erakutsi behar dute zenbatekoa zen, hola jakiteko zenbat ordaindu behar den zergetan.

1811.05.26           Baztango alkateak Arizkungo eta Azpilikuetako “Nobeno” eta “Escusado”-ren inportea eskatzen die bertakoei “para ebitar las represalias…(de) Dn Antonio de Oro”, boluntarioen Kapitaina.
(Noveno = primiziaren 1/9 , erregearendako zena)

1811.05.27           Mendiry iziarazten.  

1811.06.00           Ekainaren hasieran . Espoz y Mina  bere 1. Batallonekin Errotik Baztan aldera etorri zen eta ondoko haranetan hilabetea eman zuen frantsak ekiditen edo haiei ixkin egiten.                                                                                       

Sasoi horretan boluntarioen armada, Division de Navarra ,7º Ejercito de España delakoan sartzen da, eta intrigen artean Espoz y Mina haren koronela eta Comandante en Jefe izanen da.

1811.06.12           “Nos, El General de División, Conde de Reille, Gobernador de Navarra, Edecan de S.M. el Emperador etc.” Nafarroako bizitanleak zigortzeko eta punitzeko beren izpiritu txarrarengatik eta “brigantei” laguntza emateagatik, agintzen dugu “ una contribución extraordinaria de 20 millones”.            

Lan hori burutzeko 20.000 soldadu zituen Conde de Reillek, eta parean ,dirudienez, Espozen lau batailon, ± 2.000 boluntario, kontra egiteko.

1811.06.27           Batzar Nagusia. Tratatzen dituzten gauzen artean erabakitzen dute ogi/gari zitua biltzeko tenorean, barride bakoitzak erregu bat gari emanen diola herriko alkateari eta honek ogi/gari hori erabiliko duela pagatzeko hilabetero eskatzen dietena (frantsek edo boluntarioek), dena den aldi berean eskatzen zaie horren kontuak Baztango alkateari igortzeko. 

(Erregua : bihiak/pikorrak neurtzeko, ± 28 litro)                                    
(Ogi/gari zitua  biltzeko sasoia egun hauetan zen, Santiagoetan)

 

Halaber, eskaera bat egiten diote Nafarroako “Real y Supremo Consejo”-ri: orduan artio herriko alkateak (regidores ) urte baterako ziren eta Baztangoa (Alcalde ) hiru urtetarako. Egoera gaiztotu da: aldiero Elizondon egon behar , nekazariak direnak (gehiengoa) beren lana betegabe edo erdizka egina , maiz “… a los débiles brazos de mugeres y muchachos…”  uzten. Eskaera? Posible baden, urte erdirako izatea alkatearen lana, eta horren esperoan…..

1811.06.28           “El Exmo Señor General Gobernador se halla sumamente enojado…” Zer ba? Zeren Erresumako haranetan jakiak bildu eta handik 6 edo 7 lekotara “ suministran a los bandidos…” Norbait hori egiten harrapatzen badute “ pena capital sin que se atienda a ninguna reclamación.” Sinatua, Mendiry.

1811.07.10.          Batzar Nagusian, “… en el idioma bulgar Bascongado…” indulto bat, Apirilaren Lehenbizikoarena (pixket berandue)   “ con motivo del feliz momento…. a francia un sucesor al Ymperio…” (Napoleonen semea sortu zen) askatu dute “… los Presos …(en la) Carcel publica .. de Pamplona y Recoletas…”                                            Horrekin batera Mendiryren meatxuak: norbaitek laguntzen badio boluntarioei, “pena capital”. Dirudienez “laguntza” hori norbaiten dermio propiotik kanpo egiten zen, sei edo zazpi lekotara. Lekoa = distantziako neurria,  ordu bat oinez.                                                                 

(Nafar lekoa = ± 5,5 km)

1811.08.05           Conde de Reillek dio: “Amnistiaren hitza ematen dut”!  Irailaren 15 artio, entregatzen den edozein boluntariori “individuo… perteneciendo a las bandas…”, dena barkatuko zaiola eta bere familia eta ondasunak errespetatuak. Ez badira seguru sentitzen beren herrietan, bertze herri batera joatea erraztuko zaie. Amnistia onartuko ez dutenak: urkatuak, haien familia preso eta beren ondasunak konfiskatuak.

1811.08.11           Dirudienez, frantsak Baztanen, Elizondon finkatu direla eta bere kaserna han jarri, lehenik Sumusuan eta gero Miserikordian. Braun Coronelak mantak nahi ditu honetan: 1.800 eta horren bezainbertze sabanak eta lastoa (lastaireak egiteko) .Etxe bakoitzak bidana. Erratzuk 120 etxe zituen,  orduan 240 manta, 240 sabana eta 120 lasto karga.

Bi egun beranduago (1811.08.13) Elizondotik eskatzen diote Arizkungo eta Erratzuko alkatei igor diezaizkiela “los maestros de obra Prima” edo zapatari guziak, beren mutilekin eta lanerako erramientekin, Braun Coronelak hola agintzen duelakotz.

Eta biharemunean (1811.08.14) Baztango alkateak Erratzuko alkateari: Braun Coronela berriz eskatzen (ogia, aragia eta ardoa) eta nola alkate jaunak ez zuen zegokion momentuan behar zen janaria frantsen kasernara eraman, 12 “archeros” alkatearen etxean sartu ditu coronelak eta haren kostura mantendu. Bi gauza gehio: Bihar (1811.08.15) Sr Napoleonen eguna denez eta soldaduei ardo “racion doble” eman behar zaionez, igorri behar duen ardoa, doblea izan dadila. Eta akitzeko, igorri behar duten aragia, “en Baca viva/bizirik”.

Eta Espoz y Minak? Egun berean (1811.08.14), hala dio bando batez: Frantsek eskeini izan duten amnistia onartzen duen edozein boluntariok: afusilatua, bere etxea erre eta bere gurasoak, semearen halabeharra: pareta eta dzanba ! Gurasoen faltan, bere bi jendaki hurbilenak. Familiakoak, lagunak… norbait saiatzen bada boluntarioren bat erakartzen amnistia har dezala: “arcabuceado/arkabuzez akitua”. “Dado en el Campo de Honor de Navarra.”  Hau da, hor nonbait, Nafarroa zabalean.

1811.08.20           Coronelak (Monsieur Braun) 2.000 zapata pare Frantzian erosi ditu eta baztandarrek pagatu behar. Honetan, Erratzuri 688 rv 16 mr tokatzen zaio. Banaketa honetan Masa osoak parte hartu zuen.  


                                

Masa ? Biltzar bat:Leringo Doneztebe harana, Bertiz harana, Baztan harana, Amaiur, Urdazubi eta Zugarramurdi:” La Masa de toda la Montaña” deitzen diote: Masa , la Montaña en Masa? Eta zertarako Masa hau? Gastuak partekatzeko. Bortziria ez da sartzen.

Jarola/Xarola/Jaurola. Elbete

1811.08.24           Batzar Nagusia.Alkate jauna : Francisco de Yndart.  “En el Palacio de Jarola…” Zer ba? Balleko Etxea frantsek kaserna bihurtu dute: Coronel Don Luis Desbes Latour 1.800 soldaduekin agertu zen. Galdegin zioten ia bere egonaldia luzea izanen zela eta erantzun zuen, esperoan zagoela zeren Iruñera igorria zuen eskutitza, bidean “interceptada/atxemana"  izan zela eta berriz izkribitu izan behar zuen, hala ere, denbora emanen zutela gure artean: bertze hitzekin, bazkaria baztandarren kostura.   Hau dena kontutan izanik, komisione bat antolatzen dute: J.B.Mayora (Ziga) F.Gamio (Irurita) J.L.Mutuberria (Elizondo) J.B.Arrayago (Elizondo) eta J.J.Gaston (Erratzu). Komisione honek botere guzia du armadarekin harremanetan jartzeko eta haiekin tratatzeko, baita Masarekin.                                                           

1811.08.24           Reillen bandoaren transkripzioa. Orijinala euskaraz. Pixkat eguneratua.

“Nafarroco Generala eta Gobernadoreac:

Aspaldian pensatzen du damutasun haundiarekin Provincia honen trabajuac haundiac direla zergatic Bandidoen Comendanteac ez duten itzuli nahi beren leku antiguetara, eta atra ziren condizionera. Conserbatzen dute poderea jabetu dire manazeaz terrorearen medioz, azpian conserbatzeco aunitz mutil gazte zein baitaude suspiratzen itzultzeco beren etxetara.

Consideratzen dut bada enpleatu behar direla, eta paratu behar direla modu posibleak guziac acabatzeko gizon batzuc hain opositatuac Nafarroco bakiari: zergatic gizon ebec dela medio Erreyno hau esponituric dago arruinatzera osoki: Egiten dute bada gizon ebec egunero aski gaizki, manatzen dutela asesinatzea, hiltzea eta begarriak kentzea* Alcateri, Regidoreri, bertze aunitz personeri.

Decretatzen dut segitzen den bezala.

                               Iº

Nafarroco Erreynuko Bandidoen buruac paratzen dire premiotaco.

                               IIº

Edozein personac arrapatzen duenac edo arraparazten badu edo hiltzen badu Gefe Bandidoena Espoz eta Mina entregatuco zaizkio Iruñeko Ziudade hontan sey milla duro, agradecimentutaco edo premiotaco.

                               IIIº

Orobat entregatuco zaizkio lau milla duro arrapatzen duenari edo arraparazten duenari edo hiltzen duenari Gefe Bandidoena Cruchaga.

                               IVº

Orobat entregatuko zaizkio bi milla duro edozein personari arrapatzen badu edo hiltzen badu Gefeac nonbratuac Gorriz, Ulzurrun eta Txolin, bacotxandaco bi milla duro.

                               Vº

Premio eben gainean Gobernuac idukico du edozein personagatic egiten badu zerbitzu hau considerazioa, eta izaten bada haien bandaco laguna edo lagunac, izanen dire barcatuac beren delitoetaric, eta errezibituco dute premioa iguala bertzec bezala Ziudade honetan. Egina ene palazioan, Iruñeco Hirian Agostoaren 24, 1811.   

Nafarroco Generala eta Gobernadorea Condea Reille.”

* Kolaborazionistei begarriak mozten zizkien Espoz & Minak

1811.08.29           Moko finak gure frantsak, aspertzen ari dira ardikia jateaz eta behikia nahi dutela, hortaz herriei aragia eskatzekotan, gehiena behikia izan dadila.     
Bon, eta oiloak ez badira, oilaskoak, hori bai, doblea.

1811.09.00           Irailaren hasiera: Negoziaketak.Alta política. Monsieur Pellou (erromantiko) batek ezagunak ditu: Conde de Reille (Gobernadorea) eta Mendiry (Polizi burua) alde batetik eta bertze aldetik, Aguirre ( Luzaideko azienda tratantea), eta Espoz y Mina (Boluntarioen Comandante en Jefe), eta bakea erdiesteaz amets egiten duenez gure Pellouk , saiatzen da alde biak mahai berean jartzen: Zertarako? Bakea Nafarroan, naski, asegurantza guziekin, sariak eta abar. Espoz y Minak denbora irabazi nahi zuenez, tregua(-trampa?) onartu zuen.

1811.09.09           Txokolatea. Berriz Udaletxean. Diputazioneren agindua: Baztan eta Amaiur txokolatearen arriendoa beren kostura hartu behar, 240 zilarrezko erreal ( de a 16/C ) ordaintzen eta pagatzen. Malkorra orduko izanen zen?

1811.09.13           Batzar Nagusia. Miguel Ygnacio de Echenique, Elizondoko alkateak dio: nola Miserikordiako Etxean, non gaur egun frantsek beren kaserna duten, bi familia bizi zirela, Fco. Xavier Cordova-rena eta Pedro Antonio Burguete-rena, eta handik ganak zirela Sumusura non lehenago  frantsek kaserna izan zuten. Afera? Sumusuan bere etxeko jauna bizi zen( edo nahi zuen?) eta Miserikordiakoa maizterrak. Hortaz Sumusuko nagusiak eskatzen du berak eskubide gehiago duela bere etxean geratzeko Miserikordiako maizterrek baino.

1811.09.13           Negoziaketak aitzinat. Conde de Reillek eta Mendiryk sinatzen dituzte bake itunaren oinarriak. Dokumentu hori konjuratuek (Pellou eta Aguirre) Espoz y Minari eramaten diote. Tregua Irailak 19ra artio onartzen dute frantsek, orduan bake konferentzia hasteko. Holakoetan, Espoz y Minak mezulariak (Pellou & Aguirre) preso hartu/bahituko ditu eta ihes (aste bateko atsedena izan ondoren). Hau ustekabea, ako tregua.

1811.09.18          Tropa frantsa gehio datorrenez, eta nola Masak,  dirudienez, ez duela berea bete , Erratzuk 100 liberako behi bat eta sei ardi igorri behar ditu Elizondora : jabeek beren animalien larruak eraman ahal izanen dituzte.

1811.09.25          Aurten ezkur eta gaztain zitua ona izan da Baztanen. Hortaz, Batzar Nagusiak erabakitzen du zerriak bazkatzera eramaten ahal direla, “urdazta” pagatzen: bi pezta. Urdazta? Zerri bakotxarengatik zerga.

1811.09.25           Bertze bando bat, euskaraz orijinalea, pixkat eguneratua eta laburtua.

“En nombre de Su Magestad El Emperador de los franceses, ..Conde Reille, General Nafarrocoa …naizen partez.

Mariscal Duque Istriacoak manatu du Nafarroaco Reinoac paga dezala hogei milloi erreal vellonen multa. …

Articulo II    Briganteric kuadriletan ez duten herriac izanen dira libre multa honetatic…

Articulo III   Briganteac dituzten Herriac pagatuco dute bacoitzagatic berrogei pezeta aste oro….

Articulo IV    Articulo honetan manatzen den multaren pagaturaco, Gobernuac uzten du herriaren faborian Briganten ondasunac…

Articulo VI    Abuztuco ilaren ogeita lauean nuen decretoan conzeditzen den sariaz gainera edozein persona kuadrillen aintzindari bacoitza arrapatzen edo arrapatu arazi, hil edo hilarazitzen duen bacoitzagatic…..

Articulo VII  Decreto presentecoan para bedi Euskaraz inprimitu, eta paratuac izan dedin paretetan Nafarroaco herri guzietan, ala erdaraz nola euskaraz igande guzietan elizan lei bezate parrocoac eta vicarioac…..

Egina Iruñeco Palazioan Buruilla edo Septiembrearen 25 de 1811 =                     Divisioco Generala, Gobernadorea: Firmatua = Conde Reille.                               Copia fielki aterea: Nafarroaco Intendentea: Jul.Bessieres”

(Brigantea: Gaizkila, bandidoa, kasu honetan boluntarioa)

Karta baten azala

1811.10.25           Alkateak Batzar Nagusia konbokatzen du eta lurrak neurtu dituzten guziak han egon behar direla igandeko (27an) bedratzietan, mezara gateko eta gero udaletxera, afera tratatzera.   

1811.10.27         Batzar Nagusia. Nicasio Frias, Maestro Apotecario/farmazilaria, “conducido”, eskatzen du zor zioten soldata, zeren arazoak ditu erremedioak erosteko eta eskatzen dio Udalari, Miserikordiako baratze puska bat “ algunas plantas medicinales ” han paratzeko. Bidenabar, bere soldata finkatzea: etxe bakoitzak (vecindad ), pezta bat.

1811.11.09           Baztango eskribauak, Josef Estevan de Zelayetak, eskatzen die herriko alkate guziei Elizondora gateko kontuak likidatzera: alde batetik frantsei Iralaren 10tik Urriaren 3ra artio eman zaiena eta bertze aldetik, boluntarioei Maiatzetik Urriaren akabailera artio.  

1811.11.24           Batzar Nagusia. Mendiryk honetan eskatzen du boluntarioak ez diren gizonen zerrenda, 15 urtetik 50 urtetaraino “ .. para protegerlos y no confundirlos con los rebeldes..”  Betiko kontua.

1811.12.14           Espoz y Minaren bandoa: 1. Artikulua: Nafarroan “hiltzeraino gerra” deklaratzen zaie soldadu frantsei, baita haien nagusiei eta enperadoreari ere. “Preso frantsa guziak, urkatuak. Norbait laguntzen bazaie, urkatua. Honen kontra hitz egiten duena, afusilatua. Etxe batean babestu baden soldadu frants bat, etxea erre eta biztanleak fusilatuak…” Orduan batzuek hola pentsa eta ekiten zuten.

1811.12.22           Batzar Nagusia.

****         “Señor Don Miguel “-ek,  “encargado principal de los vienes Nacionales”, dio ordaindu behar zaiola “Quarto Episcopal, Escusado, Noveno y Vienes secuestrados por el Gobierno Yntruso”. Sinatzen du  “..(en el).. Campo de Honor y Diz. 14 de mil ochocientos y once ”. Kobrantzaren prezioak: ogia/garia 12 rf erregua, garagarra 5 rf, artoa 8 rf eta batzartuek hori aditu ondoren erabakitzen dute “Don Francisco Espoz y Mina, Mariscal de Campo de los Reales Ejercitos y Comandante Principal de los Voluntarios de este Reyno”-gana joatea, ia urrikaltzen den baztandarren egoeraz zeren alde batetik “Escusado” eta “Noveno” frantsek ez diete kentzen/kobratzen eta bertze alde batetik, aldiero egon behar dira frantsei zerbait ematen eta gero eta gutiago gelditzen zaie. 

****        Nicasio Friasek, farmazilariak, eskatzen die zor zaiona, eta “ de no pagarle , no le adelantará más su Droguero de Bayona”. Batzarrak erabakitzen du zerbait egin behar dela eta nola sei egunen buru, 27an, berriz bildu behar diren, ordurako dirua ekarri eta zordunen zerrenda ere, ikusteko zer egiten ahal den hauekin. 

****        Kexak badira Ameztoiko mendian jendea egurra pikatzen ari dela edo arbolak ebakitzen eta hori Udalaren aginduen kontra doala. Zamari baten gainean egur hori eramaten badute, 3 pezta isuna baina sorbaldan/soinburuan baldin bada, pezta bat. 
Nork eginaraziko du hori? “el costiero” (uste dut iguraina baztaneraz).                                                                                                              
(Udal polizia: erdaraz baile/vaile, baile menor, costiero, guardamonte eta euskaraz bailea/ballea, herriko mutila eta  iguraina.)  

                                                                                          

****       Halako eskaera bitxia badute ere: Sarjento Nagusia Yribarrenek Mariscal mayor Jose Nagore ordez, 24.000 ferratzeko iltze Donezteben entregatzeko. Juan Bautista Zelayetak, Vaile menor, erreziboak bilduko ditu.

1811.12.26/27/30             Udala. Urteko azken egunak, kobrantza egunak.   
                                                                

Goananea/Gananea. Azpilkueta

****         Juan Miguel de Aristiak, Azpilkuetakoa, Goananea  bere etxea, dio Alkatxurin borda bat baduela eta borda hori konpontzeko 5 haritz behar dituela. Baimena eskatzen du, dagokiona pagatu ondoren, eta espero Udalak onar dezala bere eskaera. Baietz, baina Azpilkuetako alkatea eta barrideren bat han egoteko, lekukotako.   

****        Batzar Nagusia. Ardoaren afera berriz. Datorren urterako ardo karga bakoitzarengatik lau pezta kobratuko dituztela eta “aduanak” Artesiagan eta Almandozen jarriko dituztela.

Merkatuzelaia. Elizondo, 200 urte beranduago.

****         Bertze afera da feriarenak. Merkatua Elizondon hamabortzero zen, eta sobera iduritzen zaie, hortaz, gaurdanik aitzinerat, hilabetero izanen da, hilabeteko lehen ortzegunean. Azienda guziak, esnezkoa ezik, sueldo bat buru banagatik pagatuko du , Elbeteko zubitik “hasta el Juego de Pelota”/Elizondoko pilotalekuraino ”. Orain “Ganado menudo” bereizten dute eta honek  bakarrik ¼ (un cuartillo ) pagatuko du. Sueldo batena?

****        Francisco Almandozek, Sumusuko jabeak, dio: nola herriko alkateak eskatuz (Elizondokoa), bere etxea utzi zuela kasernetako Dⁿ Luis Desbeslatour koronelaren troparendako eta hauek 90 erreal fuerte 10 marabediseko kaltea egin diotela. Hortaz eskatzen dio Udalari ordain diezaiotela kopuru hori.  
Batzar Nagusiak, baietz, bilduko duten lehenbiziko sosekin  eginen dutela.

****      Fermin Echeberriak, zurgina, Sumusuan ate bat eta bi kajoi konpontzeagatik, 24 erreal eskatzen ditu.

****        Tomas Larrabek(?), zurgina, hiru lehio konpontzeagatik, 38 erreal fuerte, 10 mr eskatzen ditu. 

****        Juan Bautista Elizagoyenek eta Pedro Josef Vicondoak, igurainak/guardamonteak, diote: bi urte eta erdi damaratzatela kobratu gabe biek “personas miserables” (pobreak) eta famila haundiarekin!!
Baietz, bilduko dute lehenbiziko sosekin, eginen dutela.

****         Bartolome de Azcona, Elizondokoa, ikazkina. Ikatza egiteko baimena eskatzen du, Burdingurutxen txondorra egiteko, (naski egurra barne), Istauz aldean (Erratzun) leku mospela dela eta berak dionez, inori interesatzen ez zaiona.
Baietz.
                                                                                            
****         Bernardo de Perochenak, elizondarra, dio: nola Masak agindu ziola frantsei (Desbeslatour eta Bellote koronelei) baita boluntarioei (Gorriz eta Ulzurrun kapitanei) ere pagatzea. Berak 4.614 erreal gastatu zituela baina Berako herriak 2.000 erreal eman dizkiola (Bortziria ez zagoen Baztanekin Masan?) eta Baztanek 481 bakarrik. Hortaz berak dio falta diren 2.133 erreal paga diezaizkiotela.

****        Martin de Larrapidek (La Rapide) dio nola Francisco de Vicondoak(Almandoz?), Sumusuko nagusiak, 4 erreal fuerte pagatu dizkiola sei lehioetako frontisak konpontzeagatik, frantsek erre zizkiotenak haren etxea kaserna bezala  erabili izan zelarik.

Labur bilduz, frantsek etxea dute Baztanen, Elizondon: tropa ederra izan behar zeren agintea Jeneral batek baitu. Orain artio baztandarrek ez dute tiro asotsik aditu, hori bai, pagatu pagatu egin dute bai frantsei bai boluntarioei eta hala ere, negozioak ez dira moztu: ez Frantziarekin (fazeriak, pattarra, (art)ilea…) ez Nafarroarekin (ardoa eta ardoa…).

Eta biziak darrai gerra ixil batean bizi arren: 40 ume sortu, 3 bikote ezkondu eta  23 pertsona hil (gosea?) Erratzun urte honetan.