Baztan eta Frantzestea. 3.Kapitulua:1810

Baztan eta Frantzestea

3.kapitulua : 1810

Urte honetan, 1810.ean, 300.000 soldadu frantsa Penintsulan daude. Haien kontra Espainiako armadak ez du egitekorik. Aliatuek (ingelesak eta portugaldarrak) Portugaleko iparraldean lortzen dute, Bussaco gudan, frantsak geldiarazi. Arrakasta erdietsiko dutenak gerrilleroak izanen dira eta beren mogimentua Espainia osora hedatuko da.  

                           

Amerika aldean mogimentu independentista hedatzen ari da ere: Junta Suprema de Caracas, de Cartagena, de Buenos Aires… edo Grito de Dolores Mexicon.                                                                        

Europan, Napoleon ezkontzen da Austriako enperadorearen alabarekin eta Frantziako Inperioak erdietsiko du bere hedadura zabalena.

1810.01.10                          Dagoeneko talde armatuak, boluntarioak, gerrileroak edo dela delakoak arazo serioa dira frantsendako. Berez hori da eguneroko afera. Biserregeak, Duque de Mahon, dio “que los pueblos … empleen todos los medios posibles para la persecución y prisión de los muchos ladrones y bandidos que esparramados recorren el Reyno…” Etsaia nonnahi dute frantsek.

1810.01.28                     “Un papel anónimo ” Batzar Nagusian. ”… y dando a entender en el ydioma bascongado…” Zer dio izengabeko paper horrek? Proposatzen du Baztango kontabilitatea bertze gisa batez egin behar dela eta kontable berri bat izan behar. Kontable berri honek, kontuetan trebatua izan behar, fiantza bat paratu behar duela eta Baztango boltsan sartzen eta ateratzen den guziaren kontua “exacta ”,  baita 14 kopia herriendako egin behar. Gisa honetan herriko “Concejos o Bazarres ”-ek jakinen dute zein den Haranaren/Ballearen egoera. Haranak jartzen dituen arbitrioak ez badira aski zorrak kitatzeko, edo beharrezko derramak egin behar badira, nork, zenbat, zer, noiz pagatzen duen erreziboetan ongi adieraziko du. “Erreal bat ere ez…/no puede dar un real a nadie…”ezin du ematen ahal Alkatearen baimenik , “libramiento ” dio, gabe. Eta hau dena liburu batean Eguberriko Batzar Nagusian ikusteko. Proposamena onartzen da eta lanpostu honendako Fermin de Archeberroa, Zigakoa, onartzen dute.

1810.02.06                    Batzar Nagusia.Iruñetik aginduak: 

**** Estado Eklesiastikoa (apezak, apezpikuak…) ezin dela sartu afera zibil eta kriminaletan, gauza hauek Magistratu Sekularrena dira. 

  

**** Hamar egun dituzte “quadrillas de Vandidos … que conociendo su error han regresado a sus casas…” partidetan ibili diren mutilen zerrenda Iruñera igortzeko, baita beren etxeetatik falta direnenak ere.  

**** Eta bertze agindu batean ia gauza bera errepikatzen, “ los mozos que han tomado partido en los Voluntarios ”-en zerrenda.

Agindu hauek Nafarroa osorako ziren eta honek ez du erran nahi deskribitzen zutena Baztanen gertatzen ari zela.

1810.03.01                    Batzar Nagusia: Gai aunitz dute tratatzeko:  

****Ardoarena, “provisión del vino”, afera serioa, alkateak prezioa markatu behar: ordu artio pinta batek 28 marabedi balio zuen, gaurtik aitzina,  bi karioago, 30 marabedi.                              

   (1 pinta = ±0,7 litro) 

 

**** Baztango Haranak(Balleak) 1500 fanega arto, 750 kintal lasto 1,500 arroba xuritondoko  (lastaireak egiteko) kontribuzionea pagatu behar zeren hola Duque de Mahon-ek agindu baitzuen. Eta 14 herri artean banatu behar eta baimena ematen zaie herriko alkatei apezek bildu duten “detxema edo hamarrena”-tik eta primitzietatik behar dutena hartzeko. 

(Detxema/Hamarrena/diezmoa eta primiziak: Herri bakoitzean Elizari (apezari) pagatzen zitzaion zerga: Ehunetik hamar (%10) hondasunaren arabera, hau da, gero eta gehio zuenak gero eta gehio pagatzen zuen )  

**** Dirudienez, ari dira Baztandik “ogi egosia” ateratzen Frantzia aldera, legearen kontra, kontrabandoa. Eta kontutan izaten gan den urteko zitua txarra izan zela eta gaztain guti bildu zela, argi dago aurten herriek aunitz sufrituko dutela, batez ere pobreek. Hortaz serio jartzen dira  eta horretan harpatuko dutenei zama eta zamaria konfiskatuko dizkiete baita dagokion isuna paga arazi ere.

**** “Arront sobera/muy excesivas “ kargak ari da Baztan pagatzen frantsei eta boluntarioei, aldizka/alternativamente, eta nola zorretan sartzen ari da, arbitrio/zerga berriak jarri beharko dituzte eta horretarako “ Juntas ó Batzarres” egin behar herrietan.   

**** Gauza gehio tratatu zuten eta akitzeko Sunbillatik etorri zitzaien karta, non sunbillarrek proposatzen baitie elkarte bat eratzea mendiko basa bitxien kontra, otsoak, egiteko eta proposamen horretan 100 pesoko saria eskeintzea otso bakoitzarengatik, pagatzeko elkarte horretan daudenen artean. Aferaz solastu ondoren, erabaki zen.   

                                       

Eta hola akitu zen batzarrea.

1810.03.24                    Batzar Nagusia. Donezteben dagoen frantsen buruzagiak baimena ematen dio Alkate jaunari milizia bat  antolatzeko “ con el unico objetivo de rechazar a los Brigantes ( Boluntarioak) eta beren etxeak defenditzeko…”.

1810.03.29                    Gerra ixila (Baztanen ez dira tiroak aditzen , oraingoz ).Orain artio Boluntarioak Nafarroa osoan barna ibiliak dira, batez ere errege bideetan, ekintzak egiten. Javier Minaren menean kalkulatzen da momenturako 700 gizon zirela eta Leridako Junta Centraletik aginduak hartzen. Martxoaren 29an Labianon dago, Monrealen ondoan. Frantsek jakin dute  handik dagoela, inguratzen dute eta preso hartuko. Orduko gobernadoreak, Dufour jenerala, bizia barkatu eta Frantziara deportatu. Han pasa zuen gerra guzia. Honek guzi honek Boluntarioen zatiketa ekarri zuen.

1810.04.10               Gobernadoreak, Dufour jenerala, amnistia proposatzen die Boluntarioei, prebosten buru gabe gelditu direla, maiatzaren lehenean baino lehen entregatzen baldin badira.

Francisco Espoz Ilundain = Espoz y Mina

1810.04.23                    Egun honek balioko du afera markatzeko baina dena azkar izan zen. “Corso Terrestre”-arenak barreiatuak ziren, baino Javier Minaren osaba, Francisco Espoz Ilundain, haien burua bihurtu zen, honek Junta Centralaren baimena lortu zuen eta Nafarroako boluntario guzien nagusia edo ugazaba izatea erdietsi zuen: bere aginduak onartu ez zituenari, afusilatua. Euskalduna zen, nekazaria, gauzak antolatzeko arras ona eta abizena edo deitura aldatu zuen: Espoz Ilundain orain Espoz y Mina izanen da. Berarekin biltzen dira gure dermioetan barna ibiliko direnak: Felix Sarasa, “Txolin”, Matias Ilzarbe eta Francisco Antonio Zabaleta, “Beltza”.

1810.04.29                    Batzar nagusia. Diru eskax Baztango boltsan. Batzarretara 50 bokal etortzen ziren orain artio, momentu honetarik aitzinat 34 aski izanen dira. Murrizketak orduan ere ! Hala ere, alkateak soldata bat eskatzen du. Zer ba? Doikebe audientzia egunetan, bertzeen bazkariak parte bat pagatu behar eta “baile”-arena (herriko mutilarena) osoa.

1810.05.12              Batzar nagusia. “Pobreek eska dezatela beren kuartel propioetan eta bidenabarrekoan daudenei, arrotzak direnei, ez diezatela utzi inon egokitzea.

Baztango kuartelak : Baztangoiza , Elizondo, Erberea eta Basaburua

1810.05.23                    Batzar Nagusia. Gauza bera: pobreak. Gaurko egun “Gizarte Laguntzarekin” bezala, dirudienez, orduan ere bazen asistentziaren bat  eta Batzarrak diskutitzen du nola ez dakiten “egiazko” pobreak nortzuk diren, pobre bakoitzak bakarrik bere kuartelean mugitu ahal izanen da eta gisa honetaz kontrolatu ahal izanen zaie. Bidenabar direnak, laguntza minimoa eta aire.

1810.07.04                    Batzar Nagusia.                                                   

**** “Ogi egosiek” 13 marabedi ostatuetan eta 12 plazetan balio izan behar dituzte. Ez dute erraten ogiaren pisua zein den baino libera batekoa izanen zen. Urte batetik bertzera prezioa  4 erral igan da.                                                                                                                                     

**** Baztango mediku “conducido”-a Don Jose Mayora da eta herriko batzarretan bere egoeraz solastu behar dute.

**** Baztanek 48.060 rf 10 mr  zor dizkie partikular batzuei eta zor hori kitatzeko erabakitzen dute “vezino”-en(etxeko jaunak) artean eta baita “havitantes”-en (maizterrak eta ofizialak) artean ere, zor hori banatzea eta partekatzea.

1810.07.11               Aste bat beranduago,Batzar nagusian.  Medikuarendako herrietako batzarretan errana: Erratzun diote bazekitela noizenbehinka Baztandik lekutzen zela, baimenik gabe, bere betebeharrak ez dituela betetzen, ez dutela dirurik bere “errenta” pagatzeko, kontutan izanik zenbat kontribuzione pagatu behar duten, eta momentuz zirujanuarekin “ asistencia del cirujano” aski dutela. Almandozek dio maiz abisatu behar diotela harat joateko, Berroetak pagatzen diotena sobera dela, Zigak deitzekotan ez dela agertzen, Iruritak joaten dela baimenik gabe, Lekarozek dio batzarrera jende gutti agertu zela, Elizondok “la condución del Medico” gaizki egina zagoela, Arizkunek dio errenta berberarekin bi mediku pagatzen ahal zirela eta proposatzen dute bat Iruritan egon zedila eta bertzea Arizkunen. Alkateak dio nola bere baimenik gabe medikua Azpeitia aldera gana zela eta Lizasoko medikua bere lana egiteko agertu zela baina azken hau bi egun ondoren Lizasora itzuli zela.

Eta hau dena erran ondoren, erabaki zuten ondorengo Juntara ekarri behar zela ”… la escritura que se le otorgó a Don José Mayora para la actual condución…”.

1810.07.12              Tropa frantsak mantendu behar dira, eta hilabetero? Kontribuzionea pagatu. Dirudienez hor nonbaitetik dirua atera dutela eta zorrak kitatzeko gutiago pagatu beharrean direla. Hala ere, herri bakoitzak , konparazionez Erratzuko kasuan, bilatu behar du nola lortu dagozkion 9.927 erreal de vellon.

1810.07.14               Bandoa.Dufourrek agindua: Hamabortz egunen buruan , Nafarroako herri guziek kanposainduak eraiki behar dituzte, ordu artio izan duten usadioarekin, hau da, hilen gorpuak elizaren barnean lurperatzearekin akitzeko.   

Orduko izanen dira Baztango kanposainduak?

1810.07.21                    Baztanek Martxoko kontribuzionea ez du ordaindu: 41.730 r.v. eta hori tramitatu behar duenak, Juan Miguel de Echeberria, agintzen die paga diezaiotela berari Irunen , edo bertzenaz , Baionan Monsieur Bernardo Marsan e Hijo-ri, bertzenaz frantsen armadaren errepresaliak jasanen dituztela. Baztanen arrapostua: Dirua biltzen hasi zirenean, boluntarioen burua, Zabaleta, enteratu zela eta Baztanen agertu zen diru hori eskuratzeko gogoarekin, eta bera gana ondoren , berriz saiatu zirela diru hori biltzen baina hara non Felix Sarasa bere partidarekin Baztanen sartu zela eta bilketari berriz  utzi izan behar zioten. Dirudienez, Zabaletak (Beltza) Lesaka aldean zuela bere altxalekua eta Sarasak (Txolin) Ultzaman.

1810.08.04                    Gobernadore berriak, Reille jenerala, martxan jartzen du berriz “Nafarroako Diputazionea”.

1810.08.08                    Espoz y Minak hiru batailon baditu: bere iloak 700 soldadu zituen, berak 2.000 baino gehiago,1. Batailona berak gidatuko du, 2. Cruchagak eta 3. Lucas Gorrizek.

Erdian, Inperioaren arranoa

1810.08.18              Reillek, gobernadoreak, “Dirección de Policía Militar” antolatzen du eta haren burua Mr Jean Pierre Mendiry, euskalduna, nafarra, baina bertze aldekoa. Konbentzioneko gerran gure mendietan ibilia. Nafarroako historiografian , Satanas. Kartzelak martxan jarri zituen: Convento de las Monjas Recoletas eta Carcel Real. Biak Iruñean.

1810.08.28                   Espoz y Mina Ultzaman dago bere tropa guziarekin eta Iruritako bidea hartzen du. Bidean , Cruchagak bere Bigarrenarekin 900 granadero frantsekin topa eta irabazi.To!  Espoz y Mina eta bere soldaduak Iruritan hiru egun pausatzen dira eta Leitza aldera lekutuko dira zeren frantsak hurbiltzen ari baitira. Iruritan dauden bitartean Sarasaren laguntza izan zuten. Boluntarioek dirua lortzeko bideetan “Aduanak” jartzen zituzten eta “arbitrioak” kobratzen zituzten beren kausarendako.Aduanen nagusia, Felix Sarasa , beti Minaren menean.

1810.09.15                    Batzar Nagusia. Baztanen aberastasuna komunalean dago. Bi urte erabiligabeko lurra bertze batek har dezake. Hala zen Baztango legea. Baina momentu honetan Udaletxeak ez du dirurik frantsek eta Boluntarioek eskatzen diotena pagatzeko.Fondoak lortzeko proposamena egiten du komunala, “ etxia/cercado” dutenei, diru baten truke, bi pezta gizalur bakoitzarengatik, lur hori “propiedad absoluta” bihurtzea. Denek ez dira ados. Botaketa: 38etarik, 35 alde. Emaitza ikusia, komisione bat antolatzen da, Iruritako Pedro Josef Hualde eta Elizondoko Juan Luis de Mutuberria, dagokion autoritatearekin (Nafarroako Diputazionea?) afera xuritzeko. Bi hauetarik, baten bat eritzekotan, Erratzuko Jose Juaquin Gaston, suplentea.

1810.10.08                    Sarekada Baztanen. Iruñeko Carcel Real. Juan Antonio Echeverri, apeza, Vicario de Elizondo. Preso.Hamarrean libre. Kartzela berean, Pedro Miguel eta Pedro Joaquin Echandi, Almandozkoak. Preso. Pedro Miguel 14an eta Pedro Joaquin 19an libre.

1810.10.10               Batzar Nagusia. Agintari frantsek diote nola “…Voluntarios armados en quadrillas pequeñas de quatro, seis u ocho dispersos de sus compañias..” ari direla “… causando extorsiones…” agintzen diete herriko alkatei (Justicias) jende hauek preso hartzea, bertzenaz preso izanen direnak alkateak eta herrietako printzipalenak. Batzar Nagusiak erantzuten dio agindu honi adierazten Baztango jendea  “…sakabanatua bizi dela/vive esparramada…”  kasu batzuetan herrietatik arront urrun, eta agindua betetzekotan Haranaren akabaila izanen zela, zeren “…quasi inebitable la Muerte de los Yndividuos que componen las Justicias pues de resultas, por los que se llaman Voluntarios serian afusilados como estan amenazados  por varias veces…” Norbaitek izan nahi zukeen alkatea izan?

1810.10.16               Batzar Nagusia. Irailaren 17etatik 700 soldadu frantsa Elizondon dute erresidentzia  “…fija residencia…”, eguneroko bazkaria eman behar zitzaiela, eta gainera 1.000 ano/razione erreserban . Baztanek ezin duela hornitu hainbertze janari eta Conde de Reille-ri, “.. Gobernador de este Reyno..” eskatzen dio karga hori Amaiur, Etxalar, Igantzi, Arantza, Lesaka eta Bera artean banatzea, zeren herri hauek ez zuten troparik beren baitan.

Convento Monjas Recoletas-Iruñea

1810.10.16               Iruñeko Carcel del Convento de las Recoletas. Josef Maiona (Mayora?Medikua?). Preso. Baztangoa. Urriaren 31n libre utzi zuten.

1810.10.26                    Iruñeko Carcel del Convento de las Recoletas. Martin Josef Echebarren, Iruritako apeza. Preso. Bi egun beranduago Frantziara deportatua.

1810.11.18                    Batzar Nagusia. Urte honetako Baztango herrietako alkateak ?

Baztan :      Don Fermin de Archeberroa                                                                                                             

Erratzu:     Miguel Jose de  Yrigoyen                                          

Arizkun:     Francisco de Yribarren                                                   

Azpilkueta : Francisco Canuto de Migueltorena                                

Elbete:      Tomas de Etulain                                                             

Elizondo:     Juan Jose de Echenique                                               

Gartzain:    Juan Jose de Yriarte                                              

Irurita:      Juan Miguel de Arraztoa                                            

Lekaroz:     Juan Francisco de Anchorena                                           

Oronoz:      Manuel de Gamio                                                       

Arraioz:     Antonio de Gamio                                                 

Ziga:         Jose Antonio de Yndabere
Aniz:         Martin de Urrutia                                           

Berroeta:    Lorenzo de Meoqui                                                           

Almandoz:     Francisco de Echenique

Afera? Ardoa, pattarra.Orain artio ardoaren errenta edo negozioa enkante baten bitartez adjudikatzen zen. Enkantean kandela, argizeri bat, piztua eduki eta irauten zuen bizkitartean, erremateak egiten ahal ziren. Gisa honetan, Udaletxeak diru franko lortzen zuen eta aldi berean ardoaren prezio markatzen ahal zuen. Baina momentuko egoerarengatik, gerra ixila, sistema honek ez du funtzionatzen eta ardorik gabe gelditu dira!!!!! “.. hasta  haber faltado enteramente ese genero…”. Horregatik gure alkateek proposatzen dituzte holako arauak:  

**** Nornahik sar dezake ardoa Baztanen                                         

**** baina 10,11, 12 kantaretako karga bakoitzarengatik   “ un  peso duro” pagatuko duela,                                                  

(1 kantara = 16 pinta = ± 12 litro)                                                           

(1 peso duro/fuerte = 8 errealeko zilarrezko sosa)  

Artesiaga

**** eta kontrolatzeko trafiko hori, norbait “ de confianza”  Almandozen  bat eta bertze bat Artesiagan egonen direla (saria 2 ½ erreal fuerte egunero),                                                     

(1 real fuerte = 2 erreal de vellon)   

**** eta pertsona horiek kuaderno “en quarto”  batean dena apuntatzeko eta “recibo” emateko.                                                  

**** Igandetan apunte horiek Alkateari erakutsi behar dizkiotela.                                                                                       

**** Pattarrarendako “arbitrio/zerga” berriak: Frantziakoak “… por ser de calidad superior…” 2 erreal fuerte pagatu behar eta  Espainiakoak 1 ½  erreal.  (Cognac eta orujo?)

**** Frantziako pattarra kontrolatzeko, Erratzun eta Arizkunen egon behar dira gure kontrolatzaileak eta ardoarekin egiten diren tramite berak egin behar.  Ikusten denez Frantziarako trafikoa ez da moztu.                                                         

**** Betetzen  ez dutenak, justiziarekin ikusi behar: isuna ?                 

1/3 bat Udaletxearendako, 1/3 bat Epailearendako eta 1/3 bat salatari/ arrapatzailearendako.

Hau guzi hau proposatu zitzaion“… a la autoridad competente”.

Nafar boluntarioa.1810

1810.12.00               Kuriositate bat. Hilabete honetan uniforme berriez edo garbiez  ornitu aparte, Espoz y Minak bere boluntarioei agintzen die ilea motz dezatela, bai, mozteko, luzea, zikina eta zorriz betea zutelakoz . Napoleonek gauza bera egina zuen, arrazoi berberatarik, bere soldaduekin. Moda berria Europan: gizonak, kalimurritz.

1810.12.27                    Batzar Nagusia. Alkatearen aitzinean Baztango hamalau herriko jurado berriek zin egiten dute “… sobre la señal de la Cruz de su Vara y palabras de los Santos Quatro Ebangelios…”  heldu den urterako.

Eta biziak darrai: Erratzun 38 haur sortu ziren, 7 pertsona hil eta 7 eztai ospatu ziren urte honetan.