Baztan eta Frantsestea. 7.Kapitulua: 1813 Uztaila, Gerra.

Baztan eta Frantzestea

7.Kapitulua : Uztaila-1813 : Gerra

1813.07.00 

“The petty (ttipi) campaign of the Bastan”

July , Uztailan gaude, … Belaten… Almandozen.. Sir Hill jenerala lau brigadekin, Cameron – O’Callagham – Ashworth ( 2^nd Division)  eta Silveira ( portugesak) …    (± 8.000 soldadu); gibeletik 7^th Divisiona zetorren. Hura  Iruñean zagoen, bi eguneko bidaia. 

Arthur Wellesley = Lord Wellington

Eta denen burua Lord Wellington General en Jefe de los Ejercitos Aliados y Españoles. Historia honetan Baztan munduko paperetan hasiko da agertzen eta kronista franko dugu: ingelesak, frantsak, portugesak, espainiarrak… euskaldunak ez.

Jakinarazteko, nomenklatura pixkat:                                                              

* Paperetan Otsondo ia beti izanen da Maya, Puerto de Maya, Porto de Maya, The pass of Maya, Le Col de Maya, Puerta de Maya…                                                      

*Aliatuen eta frantsen brigadek buruzagiaren izena hartzen dute: Cameron, Da Costa,  Abbé, Darmagnac …

                                                                                      

1813.07.01

Berroeta: eliza

              

Frantsek diote … nola Uztailaren lehenean, Berroetako voltigeurs-ak 500 ingelesekin topatu zirela eta hauek, ingelesak, Almandoza erretiratu zirela. Oroitu behar gara frantsek Berroetan fortin bat zutela.

Le Roi (Joseph I) Donibane Lohitzunen zagoen eta hiru armada zituen : “Centre” Baztanen , “Midi” Senperen, Saran eta Ainhoan, eta “Portugal” Donibane Garazin eta Arnegin.  Guri dagokiguna,  ingelesak Baztango ateetan ditugu eta beren parean “Centre” armada.   
Le Roi-k (Joseph I) igorri nahi du “Midi” armada Baztan aldera, “Centre” armadarekin aldizkatzeko zeren “Midi”-koak “Centre”-k  baino soldadu gehio bazituen eta gisa honetan posible izatea ez bakarrik Baztan kontrolatzea, Donibane Lohitzungo eta Donibane Garaziko bideak ere. Erregeak, José I, oraindik agintea du bere armadetan : Centre (d’Espagne), Midi  ( Sud D’Espagne) eta Portugal Penintsulako armada frantsak ziren eta bera Espainiako erregea zen oraindik.

Berroetako “topaketak” adierazten zuen hori fite eta presaka izan behar zela zeren aliatuak gainean zituzten. Soldadu frantsak martxan jarri ziren berriz, baina gose ziren, bai, gose. Bi egun ziren ez zutela ogirik jaten. Irin hutsa ematen zieten jateko eta nola labeak ez zituzten, irina egosia jaten zuten.

Caçador

Portugesek diote… nola Tenente Coronel Grant (1.038 soldadu) eta Tenente Coronel Araujo Correa (500 caçadores) Berroetan omen zirela 1 julho 1813.ean.

1813.07.03 
             

Monsieur Gazan jeneralak  annonça le 3 Juillet qui il commencerait son mouvement  eta lauan akituko duela, hau da Midi (13.000 soldadu) Baztanera ekarri eta Centre (10.000) Baztandik atera. Aliatuak kontutan izanik, hiru egunetan 30.000 soldadu baino gehiago Baztanen barna!!!

1813.07.04 
                                                        

Bortz egun beranduago hala kontatuko du James Hopek:                                                            
Camp. Maya Heights(Amaiurko gaineak/Otsondo) July 9th. 1813

… 4an (1813.07.04) goiz goizean turutaren soinu kirrinkariak iratzarri gintuen  eta minutu guttietan martxan jarri ginen. Eguerdian topatu genituen haien aitzineko postuak… 

 (Ingelesek diote…) Belate. Eguerdian, Cameron-en Brigada Belateko gaineak zeharkatu eta frantsekin topatu, Monsieur Cassagne jeneralarekin . Honek Berroeta kontrolatzen zuen eta esperoan zagoen berak zituen tropak bertze frants dibision batekin aldizkatzeko. Ingelesek aitzinerat eta Berroetatik eta Aniztik frantsak kanporatu zituzten eta hauek Zigaraino gibelatu ziren. Hemendik ere gana ziren baina halakoetan malda gora zetorren multzo haundi bat ikusi zuten ingelesek. Sir Hill jeneralak hau ikusiz, Ziga utzi eta bere brigadak antolatzen hasi zen Aniz aitzinean , Apixturri errekako bazter batean. Errekaren bertze aldean frantsak ailegatzekotan, bi brigada jarri zituzten eta bertze bi erreserban Iruritako gainetan.

Atsalde guzia eman zuten elkar zirikatzen. Iluntzean, Monsieur Gazan jeneralak bi dibision aitzinean zituen eta bi brigada erretaguardian, 13.000 gizon goiti beheiti. Parean, Mister Hill jeneralaren lau brigada eta erretaguardian bertze bat, 8.000 baioneta inguru. Bizkitartean Lord Wellingtonek, aliatuen nagusia, igorri zuen Campbell’s Divisiona Aldude aldera Eugin barna. Lord Wellingtonek Lantz herrian du bere Kuartel Nagusia.

 (Frantsek diote…) Frantsen 6^e Division (Midi) Elizondora ailegatu zen eta aldi berean kontrako bidean 2^e Division (Centre) Otsondora ailegatua zen. D’Erlon jenerala (Centre), Gazan jeneralarekin (Midi) gurutzatu zen eta han enteratu nola aliatuek Berroeta hartua zutela eta bulkatzen ari Zigaurrerat. Ziga.Braun koronelaren 16^e Leger eskuinaldean (Iruritatik begiratuz) eta ezkerraldeko harrizko muno batean jarri ziren. Ilundu artio Sir Hill-en tropak saiatu ziren baina ezin. Hala ere frantsek (Midi) ez zuten ia kartutxorik zeren Centre-koek Baztanen zituzten guziak hartuak zituzten. Holakoetan , Monsieur Gazan jenerala “il se laissai intimider ” zeren “troi prisionniers anglais “erran zioten Hill-en armada “en entier/den dena” Anizen zela, bertze tropa bat Auritzen/Orreagan zagoela eta Wellington bera “en personne” handik zagoela… Monsieur Gazan Erregeari, Joseph I Roi d’Espagne, baimena eskatu zion Otsondoraino erretiratzeko Baztan utzi ondoren.

1813.07.05 
       

(Ingelesek diote…) Eguerdian Lord Wellington, Da Costa-ren portugesekin (hauek bi kainoi dituzte) Baztanen sartzen da. Behin egoera ikusia erabaki zuen aitzinerat jotzea, sikologia hutsez, zeren bere armada parean zuena baino ttikiagoa baitzen baina uste zuen, eta gainera asmatu, Monsieur Gazan jeneralaren morala lur jota zagoela.
                                                    
Wellingtonek martxan jarri zituen bere brigadak, Cameron – O’Callagam – Ashworth eta Silveira, eta gibelago, Da Costa. Anizeko sakana zeharkatu eta Ziga parean jarri.
     

Eta hemen moralaren historia: Monsieur Gazan jeneralak ez zekien zer zuen bere parean. Aitzineko egunean (lehenago kontatu dugun bezala) hiru ingeles preso hartu zituzten eta hauek Mister Hill jeneralaren soldaduak zirela azaltzekotan, berak, Gazanek, ulertu zuen Sir Hill-en armada osoa zela (± 14.000 baioneta) alde batetik eta bertze aldetik, bazekien Alduden aliatuak sartuak zirela eta gainera susmo zuen Ultzamatik, Odolagan barna bertze armada ingelesa Baztanen sartzekotan zagoela. Konklusionez, izialdura ustela barnean sartua.

Atsaldean, Da Costa brigada agertu zenean, Gazanen susmoa ”panic” bihurtu zen. Bildur zagoen inguratuko zutela eta agindu zuen bere tropei Irurita aldera lekutzea. Han zagoen Monsieur Villatte jenerala dibision batekin, eta honen gibelean jarri zen. Mister Hill jeneralak aitzina jo zuenean, Monsieur Villate jeneralaren tropak gibelerat jo eta Elizondo aldera, non zagoen Monsieur Marash jenerala bere dibisionarekin eta hauen gibelean jarri ziren: frantsak ari ziren lerroz lerro erretiratzen eta aldi berean armadak aldizkatzen hortaz gibelean zuten lerroaren gibelera pasatzen ari dira. Eta hola gan ziren Otsondoko leporaino non hemen bai, frantsak finkatu ziren. Hau dena egin ondoren, Monsieur Gazan jenerala arras konforme zagoen bere baitan zeren berea izan baitzen “a masterly retreat/erretirada bikaina”.

Wellington kontent ere, baina oraindik esperoan zagoen noiz ailegatuko zen bere 7^th Division.

Berriz James Hope: Camp. Maya Heights(gaineak) July 9th. 1813

… 5eko goizean (1813.07.05) prestatu ginen… hamaika inguruan Wellington agertu zen eta hasi ginen mugitzen. Hamabietarako gure eskuinean zagoen izugerriko mendi bat hasi ginen igaten. Orduetan kaskoan ginen eta handik ikusten ahal genuen Frantzia eta itsasoa “the high way to England/ Ingalaterrarako Errege bidea”.

  … justo frantsek Elizondo utzia zutelarik non herriko jendea hasi baitzen elizako ezkilak jotzen, bozkarioz…

(Frantsek diote…) Goizeko seietan ingelesen skoutak/barrandariak ikusten dira eta eguerdian tropak ageri, zutabe haundi bat Belatetik Berroetara eta 45 minutu beranduago bertze bat baina ezkerraldetik. Gazan jeneralak erretirada agintzen, Iruritan gotortzeko baino han dagoenean, informatzen diote Berderiz aldetik sartu direla aliatuak eta Bergara/Arizkun aldera jotzen ahal dutela bere erretiradako bidea mozten. Erretirada orokorra, denak Otsondora.

Senpereko auzapezak, Detcheverry jauna, hala izkribituko du      “ Gaueko hameketan etxean sartzekotan… ikusi nuen hainbertze su, guk eskuaraz Otsondo deitzen dugun mendi magalean edo hegian… Ez zen dudarik gure tropak erretiratzen ari zirela Baztandik eta gure etsaiak aitzinerat jotzen… Karrasiak leku guzietan aditzen dira… Danborrak jotzen ari dira Saran ..” Dirudienez desertore fransak jateko bila.

1813.07.06 
                                                                      

Wellington bere 7^th Divisionen esperoan.Hauek sartzen ari dira Baztanen baina haran osoa zeharkatu behar dute oraindik. Hola eman zuten egun guzia, esperoan.

José I tropak pilatzen Garaziko aldean.

Bertze kronista ingelesa, F.Seymou Larpent: Head Quarters, Irurita, July 7^th … (by F. Seymour Larpent)

From Lans and Arries (Arraitz) we proceeded on the 6^th (1813.07.06) to Berueta through Almandos, across a part of the Pyrenees. Lehenbiziko lekoa (lekoa = ordu bat oinez = ± 5 km) harizti menditsu eta eder bat izan zen, hurrengoa malda pikoagoa eta bidea txarragoa, batez ere malda jaustekotan. Mendiak berde eta arbolekin kaskoraino, borobilak ziren… nonbaitetik itsasoa ikusten omen zen… 
                                                                             
Almandoza ailegatu ginen … etxe haundi guti batzuk zituen… eta handik Berroetara gan ginen mendia zeharka jausten …                

Berroeta zen frantsen postu bat gerrilaren kontra antolatua… eliza eta lau etxe eta pareta bat lehio ttikiekin fusilendako… eta bastion borobil ttiki bat, bi lerroko lehio ttikiekin bidea behatzeko eta horren gainean teilatu ttipi bat zentinela batendako. 

Place Napoleon

Etxe batek bazuen bere gainean arrano baldar bat beltzez egina eta inskripzioa “Place Napoleon”. 

Rue Impériale

Eliza eta etxeen artean zagoen karrika ttipittoa , “Rue Impériale”.

… Berroetatik Iruritarainoko bidea muno luze gainetik zihoan baino aski ongi … Haran hau aberatsa da… muno landatuez inguratua, ongi eraikia eta jendearekin … Hill jeneralak bere (H.Q.) Kuartel Nagusia mugitu du Elizondora, leko erdi bat haratago...                                                                                    
Leku honek, Irurita, etxe haundiak baditu baino maiz barnetik zikinak eta txarrak. Lord Wellington eta Beresford Mariskalen etxeek estilo frantsa dute, lehio kristaldunak tolesten diren ateetan eta pertsiana frantsak … eta garbiak eta erosoak dira.  Balle honek bere noblezia propioa du eta etxe gehienek noblezia berexia dute. Ia denek armarria dute, normalki xakea. 

         
Haran hau famatua omen da zeren hemendik talentoko jende aunitz atera da…  there is also trade  (negosio) in the valley and commercial connexions even with Cadiz… gerraren ondorioak ageri dira hemen ere…  

Etxeberria.Irurita

                                              Lord Wellingtonen patroia (Juan Bautista de Echeverria y Latadi, Baztango alkate ohia), bere etxea nerearen parean dagoena eta arront elegantea dena ( Iruritako Etxeberria) , hemen sortua zen eta Hego Amerikara gana, han 26 urte eman zituen negozioetan, in trade,  eta bere sortetxera itzulia zen. Bazituen bi ajente, bata Cadizen eta bertzea Vera Cruzen. Guk, gerra aitzin, itsasuntzi bat atzeman genion… eta gero bertze bat … frantsen kontribuzioneak pagatzeko … bere ondasunak saldu izan behar ditu… Hala ere, gizon ttipi hau, beti umore onean… saiatu da Lord Wellington laket egon dadila bere etxean.

Balle/haran honetan King Josephek (José I Espainiako erregea) afaldu ondoren agindu edo utzi omen zien bere zerbitzariei bajilla guzia eramatea..utensils, table-cloths, spoons (maindireak,  kuxetak… )…

                        Alabatzera noa

Jose Bonaparte ...

Basoz (ohianez) abiatu da

Jose erregea:

«Hau etzait iduritzen

berorren bidea».

Alojatzeko emana

etzuen berea;

hark ere ostu (ebatsi) zuen

Bera-n maindirea.     (Bertsolari                                                                                                          anonimoa)                                                                 

                

Hemengo jendea menditar sendo, altu eta ongi eginak dira… animosoak, with spirit. Batzuek gure tropekin ibiliak dira … eta zalditeriekin gan dira… Erran zietelarik zalditeri frantsa agertzekotan babesik gabe izanen zirela, erantzun zuten haiek lasterka egiten ahal zutela frantsen zaldiek bezain fite…

Hemengo agintariek eskeintzen digute suministroak. Nere ustez, frantsen aginduez bilduak zirenak…

Portuges gehio kainonekin pasatzen ari dira. Haien kainonak ez dira gureak bezain zabalak eta egokiagoak direla hemengo bideendako.

1813.07.07 
                                           

(Ingelesek diote…) Goizean, Otsondon, monsieur Gazan jeneralak bere armada borrokara prest jarri zuen: Monsieur D’Erlon jenerala lepoan eta bi aldetako gainetan: Alkurruntz eta Aretesque (hala dio gure kronistak, gero erranen du Gorospil deitzen dela eta  bertze batek Arestegui, baino dermio horretan ez dago holakorik. Antsestegi, izan behar, ene ustez ). Beren gibela zaintzeko, Monsieur Villattes-en dibisiona, Urdazubin. Lord Wellingtonek igorri zuen O’Callagham bere eskuinaldetik buelta haundia ematen (Aritzakunen barna ?) eta Cameron Atxuela aldera. Aldi berean esperoan zagoen bere 7^th Division Etxalar/Orabidea aldetik zetorrenari, gisa horretan armada frantsa Otsondo berean inguratzeko. Baina ez zen hala suertatu: O’Callagham agertu zen Gorospilen. Cameron Atxuelatik Alkurruntza eta hau hartu problemarik gabe baina hara non Monsieur Villatte-n Dibisiona Atxuelan agertu zitzaion… beharrik laino itsua agertu zela. 7^th Division? Lainoan galdu zen, ± 7.000 gizon. Otsondon, Atxuelan, Gorospilen, dena baretua. Lainoa.

(Frantsek diote…) 8:00etan. Frantsek ikusten dute nola aliatuen multzo haundi bat badator “ le chemin qui conduit de Lecaroz à Urdax par la crête des montagnes (Atxuela/Alkurruntz). Han borrokan lotzen dira bi armadak. Bertze puntan, handik bi kilometrotara, Aretesque (?, Antsestegi izan behar) aldean, gauza bera. Dena den aliatuen multzo haundiena erditik saiatuko da jotzen.

Eguerdian , lainoa. Denak geldi. Monsieur Gazan jeneralak erretiratu nahi du eta saiatzen da justifikatzen “forces triples” parean zituenez hobe zuela Otsondo uztea. Jose I Lohitzundik Ezpeletera doa egoera kontrolatzeko eta berarekin tropa gehio ekartzen, baina Monsieur Gazanek bere baitan erabakita zuen Ainhoara itzultzea.        

Berriz gure F.Seymour Larpent:        Irurita, Head Quarters, July 9^th

Oraindik hemen… 7an, frantsek 15.000 gizon erakutsi zituzten, bi milako (mila ingelesa = ± 1,6 km) lerroa… in the Maya pass, hemendik bi leko eta erdira. Ilundua zagoen lepoa utzi zutelarik eta hamaikak pasata Lord Wellington eta bere staff etxera ailegatu zenean… zeren gidak gutiesten lainoan galdu zen…. Etxeko bidean zirelarik Fitzclarence batek erran zion nondik pasatzen zen bidea eta galdetua zertaz zekien hori, gereziondo bat seinalatzen, erran zion “Goizean atakatzera gaten ginelarik, arbol hortarik gereziak hartu nituelakotz, by that cherry-tree ”: gezeri sasoia, doike.

James Hopek dio : Zazpian (1813.07.07) atakatu genuelarik (Otsondon), hiru herritar “Spanish peasants” elkartu ziren gure tropekin eta mendeku nahian, borrokaren erdian sartu ziren eta borrokatu zuten “with great galantry”, bat hila suertatu artio eta bertze bat kolpatua, eta azken honekin hirugarrena Amaiurra, beren bizilekura, erretiratu zen.

1813.07.08 
         

(Ingelesek diote…) Goiz goizean, Monsieur Gazan jeneralak utzi zuen Otsondoko lepoa, atakatua izan baino lehenago “abandoned the Maya positions”. Hiru egunetako guda honetan, 20.000 soldadu goiti behiti elkar borrokatzen egon arren frantsek hilak, 35 izan zituzten  eta ingelesek, 8, hortaz “the petty (ttipi) campaign of the Bastan”. 
 

Non jarri ziren aliatuak? 2nd  Division Elizondon, Cameron eta O’Callagham brigadak Otsondon eta Amaiurren, gehi portugaldarren kainonak, William Stewart jeneralaren eta Ashworth eta Da Costa, Sylveira jeneralaren menean zirenak Erratzu (Arieta,Izpegi eta Elorrieta) eta Berderiz aldean. Ordurako, Mister Campbell jeneralak Aldudeak hartuak zituen, holaxen Orreagatik Baztaneraino aliatuak lotuak ziren.  
                     

(Frantsek diote…) Le Roi Joseph I Senperen dago, baina Monsieur Gazanek Otsondo uztea agindu dio lepoan zagoen dibisionari, eta hola egin dute goizeko seietan. Argudioa? Erregeak igorri zizkion  errefuertzoak Ainhoan ziren eta Otsondoraino ailegatzeko oraindik lau orduko bidaia zuten, eta ordurako berandua izanen zen ingelesak atakatzekotan. Otsondo aliatuendako.

Egun berean Baigorriko alkateak jakin araziko zion Conroux jeneralari nola Gazanek abandonatu dituen Baztan, Otsondo baita Izpegiko lepoa ere.

                                Arrayoz 8 de Julho. Gazeta de Lisboa.

“Os Francezes occupaô parte do Porto de Maya eta gure tropak (portugesak) lepoko bertze aldea… Os Baigorrianos behartuak izan dira armak hartzera , beren nahiaren kontra , porque os Francezes beren erretiradan ebatsi dute haien etxeetan apezar de ser paisanos/herkideak izan arren … “

F.Seymour Larpent: (gaur) dena den, ia harrapatzen gaituzte… gure eskuinaldetik (Izpegi? Berderiz?) atakatu gintuzten baino Caçadore regiment (portugesak) igorri genuen harat…

(Egun honetan) … Lord Wellingtonen etxeko tximiniak sua hartu zuen… su-ezkilak bildu zuen herriko (Iruritako) jende guzia… maindire busti batekin itzali zuten… Lord Wellington kanpoan zagoen, euripean, zapelik gabe eta bere burua estaltzen zetazko mantelin batekin, aginduak ematen…

1813.07.09   

       

                                                       Maya 9^th July 1813

Lovell Benjamin Badcock Captain-ek bere aitari Amaiurretik idatziko dio kontatzen nola 4an (1813.07.04) Belaten barna Baztanen sartu direla, nola euria ari zuen/the weather …extremely wet, nola biharemunean Elizondora ,strongly fortified/gorki gotortua, eta nola Erratzu eta Amaiurretik etsaiak kanporatu dituzte…. They speak the Basque Language/euskaraz mintzo dira… sagardo franko, aski ona/plenty of very tolerable cyder, aunitz maite dudana/of which I am very fond….  Kontatzen dio ere nola herritar frantsei ari zaie armak ematen eta nola azken aldi honetan ez dute euria baizik/nothing but rain, nola mendi kaskoetatik itsasoa eta Baiona ikusten dituzten…

1813.07.12 
         

Haute politique : José I, Espainako erregea, abdikaraziko du bere haurride Napoleonek eta Soult Mariskala Espainiako armadaren buruzagia bihurtuko da.

Tolosa. 12 de Julho. Gazeta de Lisboa.

“… Lord Wellington chegou… a Hernani, hiru egun segidoan egon ondoren etsaiak Baztandik kanporatzen, denak Frantzian sartu arazi artio, causando lhes huma terrivel mortandade…   (Wellington) badator arront kontent dos Bastanezes e Baigorrianos hain ongi portatu direlakotz etsaien kontra/ pel o bem que se portaraô perseguindo os inimigos… “

Hala diote Lisboan, baino ez du ez ankarik ez bururik, edo holakorik zerbait gertatu zen? Batek daki.

1813.07.15 
                 

Aliatuek Bera hartuko dute eta gisa honetan Irun-Bidasoa-Baztan-Aldude-Orreagako muga kontrolpean izanen dute.

1813.07.20 

                        

Erratzu 20th July 1813

Berriz gure Lovell Benjamin Badcock, orain Erratzutik: “egunero euria/rain every day..  hala ere  etxeetan/in houses  gaude (zalditeriako kapitaina zen) … Hemen bada haragi aunitz/Meat is here in great plenty… jan dugun aratxekia, aute, bikain /we have had some excellent veal… ogia eskax/bread scarce… eta dirua ere/& money also… sei hilabeteko saria zor digute… mendietaz arront haspertua nago/I am quite tired of the mountains… paisaia izan daiteke arras polita baina nahiago ditut ordokiak eta lautadak/ but I prefer plains…

Bertze aldeko berriak ere kontatzen dizkio bere aitari, nola mugako jende frantsa izitua dagoela eta nola 14 eta 60 urte arteko  gizonak deituak izan dira armak hartzera.

Hala kantatu zuen Baigorriko bertsolariak.Doikebe, ezkonduak ez ziren armadara gaten.:

Espainia hortan ote laiteke

etxeko mutil beharrik?

Andanaño bat munta gintaizke

Baigorri alde huntarik,

Bonaparteren zerbitzurako

guk ez diagu gogorik.

Baigorriko mutiko gazteok

egin baitugu kontzertu:

soldado joan baino aunitzez

hobe dugula ezkondu.

Emaztegaiak txerkatu gabe

ordenantxa heldu zaiku.

Aurten ezkondu nahi duena

Baigorrira etor bedi;

nahiz ez izan hamabost urte

bera premu izan bedi,

emaztegaiak ukanen ditu

behar baditu hamabi.

Adios, aita; adios, ama;

adios, ene maitia.

Noiz gertatuko ote zait berriz

zuengana itzultzia?

Xantza baduzu, etzazula utz:

ezkon zite, oi maitia!

1813.07.00 
         

Zer gehiago dakigu Baztani buruz hilabete honetan? Uztailan Silveiraren Division Portuguesak Erratzun 12 egun eman zituela ,suposatzeko, Baigorrirekin Erratzuk duen muga zaintzeko edo hobekio errana Baigorrirekin lotzen dituzten lepoak behatzeko: Arieta (Ariate/Harrieta), Izpegi eta Elorrieta/ Elorta.   Zenbat ziren? Dakigu dibisione horrek 3 mediku zituela, auditor de gerra bat, Cuartel Maestre General bat, noski general bat : Francisco da Silveira Pinto da Fonseca Teixeira , Conde de Amarante, eta bere edekenak/mutilak, 6, brigadier bat, 2 koronel, 2 teniente koronel, 2 maior, 75 ofizial, bi errejimentu ( nº 2, nº 14 ) eta Cazadores nº 9 : 2.000 soldadu.  

Herriak, Erratzuk, zerekin hornitu zien? Argizeriak, egurra, ohatzeak eta olio. Orohar 2.100 soldadu eta ofizialak . Ofizialei  ohatzea, egurra eta argizeriak eta soldaduei, egurra eta olioa. Dirudienez ofizialek etxeetan egiten zuten lo, soldaduendako ez du aipatzen ohatzeak baino bai “alojamientos”. Sabaietan lo eginen zuten?  
                                                        

Portugesek Santiago egunean (1813.07.25) utzi zuten Erratzu, horrek erran nahi du 12 egun lehenago etorri balime ziren, Uztailaren 14an Erratzura ailegatu zirela gure Silveira jenerala eta bere mutilak.

Uztailan bertze dibisione bat ere Erratzun egona zen , “Division de Ingleses” diote paperek: Estuard (Sir William Stewart) jenerala bere burua, 8 egunez eta ia tratu bera, argizeriak, egurra, ohatzeak , oliorik ez: 2 koronel, Stewart jeneral naski, 2 teniente koronel, 2 maior, 2 komisario, 1 Gefe de Estado Mayor, 60 ofizial eta 1.400 soldadu. Oro-har, 1.470 gizon.

Kuriosoa da kontuak egitekotan apuntatzeko sistema: Ingelesei, duro eta sueldo/sos, portugesei, marabedí. Hortik aparte,  errealak. Printzipioz  bazen bi klaseko erreala: de vellón ( nahasketa) eta fuerte (zilarra). Balioa? 2 er.de vellón = 1 er. fuerte. Hilabete honetan denak dira erreal fuerte. Hau da , kariagoa, baino gero sosetan erabiltzen dute erreal de vellón balitz bezala: 1 erreal de vellón= 38 marabedi, kasu honetan,       1 erreal fuerte = 38 marabedi !!!

Prezioak?  Argizeri libera bat, 5 erreal.                                                

                Egur karga bat, 3 erreal. (Karga bat = 9 @ arroba)

                Ohatze bat, 19 marabedi.

Hau Erratzun, Baztango bertze herrietan, gauza bera izanen zen, pentsa, Otsondo aldean bakarrik 7.000 soldadu bazirela.

1813.07.25   
               

Igandea. The Battle of Maya, Otsondoko gudua,Baztango dermioetan.

La Bataille de Maya / The battle of Maya

                                                     

Santiago eguna, Elizondoko bestak.

Aitzin egunetan Soult Mariskala bere dibisioneak (±60.000 gizon) elkartzen egon da bertze aldean (Ainhoa, Ezpeleta,Garazi…) eta erasora jo du egun honetan. Bi beso. Bat Orreagan barna eta bertzea Otsondon barna. Helburua? Iruñea. Han elkartu behar dira. Zertaz Iruñean? Frantsen eskuetan dagoelakotz, setio gorra jasaten. Baztan aldetik, D’Erlonen hiru dibisione. Eta Baztanen sartzeko: Maya, edo Otsondo guretako. Lehenago erran dugunez gure dermioetan Sir Hill zen buruzagia.

Bataila hau, zeren benetan eta zinez bataila izan zen, bi mila pertsona baino gehiago hil zituzten, non “jokatu” zen?

Mayak (Otsondo guretako) ematen dio izena batailari baina hortxen baino zabalago dermio batean borrokatu zen: Alkurruntzetik hasi Mondarraineraino eta beren inguruak, bien arteko mendi lerroan: Alkurruntz, Goizamendi, Antsestegi, Lizartzu, Gorospil, Bizkailuze, Urrezti eta Mondarrain, ± 9 kilometro.

The battle of  Maya. Borroka gunea, berdez

Hala ere , ingelesen historiografian hola kokatzen dute borroka gunea, baino oker dira, ene ustez apalean.

Gaizki dago.Aretesque/Gorospil Antsestegi da. Falta zaio puska haundi bat.

Zer dago mendilerro horretan? Bideak eta pasabideak: lehena, Napoleonen Bidea  edo Ingelesen Bidea, Ezpeletatik Amaiurreraino gaten dena. Bigarrena, Urdazubitik Amaiurra, Otsondoko lepoan barna eta hemendik Arizkun eta Elizondora. Hirugarrena, azkenaren bariantea, Otsondotik Alkurruntz aldera eta hortik Atxuelara. Atxuela, bidegurutzea, hemendik Eskisaroin barna Etxalarra edo Bagordiren gainetik Elizondora.

Lehenbiziko bidea frantsek erabilia zuten Konbentzioko Gerran Baztanen sartzeko, eta izena anakronismo bat da, zeren Napoleon 17 urte beranduago agertu zen gure historian .             
Bertze batzuk “Ingelesen Bidea” deitzen zioten  zeren Wellingtonek agindua eman zuen bide hori zabaltzeko. Gaur egun Lezetara eta Burkaitzeko bordara eramaten duen bidea da eta kotxez egiten ahal da.

Soldadu ingelesak, non dira? Erran dugun mendilerroan ingelesek piketek dituzte, batez ere puntan, Urreztin (kuriosoa, azkena eta altuena EZ izan arren) baino lo egiteko eta jateko beren tropak beheitixago dituzte akanpatuak, kilometro batera edo, Amaiur eta Aritzakun aldera.                                                         
Zenbat lotu ziren borroka honetan?                                      

Frantsek hiru dibisionekin  eraso egin zuten: batek Ezpeletatik (Darmagnac), bertze batek Ainhoatik (Abbé) eta azkenak Urdazubitik (Maransin). Denen burua, D’Erlon jenerala: 18.000 baioneta.                                                                             

Ingelesek: 2nd Divison, gehienak Otsondo eta Amaiurren aldean, 7.000 gizon, eta Silveira’s  Portuguese Division, Erratzuko lepoetan: 2.000 gizon. Halere, aliatuek bazuten bertze armada bat Malerrekan eta Bortzirian.

(01:00 a.m.) Darmagnac martxan Ezpeletatik goizeko ordu ttikietan, Mondarrain aldera eta mendi honen ipar aldean altxatu. Erran behar da Mondarrainetik Urreztiraino (haien Aretesque) dagoen distantzia bi mendien arteko maldak direla, ezta kilometro bat, parean dira. Hemendik Otsondoraino gaten zen xenda frantsek “Chemin des Anglais” deitzen zuten.

Bizkitartean,frantsak,  goizeko ordu ttikietan, ilunpean, Auzara igan, su haundiak/grands feux piztu , eta aski ez balimezen, Etcheverry eta bere Baigorriko miliziak , argiastean, hasi ziren zirikatzen Arietan, Izpegin eta Elorrietan arreta alde hartara erakartzeko. Eta lortu.                                                                                    
Hau dena ikusia Otsondoko momentuko buruzagia, Stewart jenerala, harat mugitu zen abisatu gabe norat gaten zen eta hortaz Pringle jeneralak agindua hartu behar zuen. Nor da Pringle hau? Literalki, etorri berri bat, bi egun lehenago ailegatu baitzen Baztanera. Anekdota honek bere inportantzia du ingelesendako zeren derrotaren kulpa ofizial nagusiarenak baitzen, ez baitziren zegozkien lekuetan: Stewart ez zagoen Otsondon, Sir Hill ez zagoen Baztanen eta Lord Wellington Lesakan.

Egun argia zen eta Urreztin* zagoen ingelesen piketeak (10:00 a.m.) hamarrak artio ez zuen frantsik ikusi.
   

*Jakinarazteko: Frantsek eta batez ere ingelesek mendixka honi, Urrezti, ARETESQUE deitzen diote. Ezin jakin nondik atera zuten izen hori. Mendi hau, Urrezti (Ourresty frantsendako) ez da ez azkena ezta mendilerroaren altuena: Pare parean dagoena, MONDARRAIN ( MONDARIN diote batzuek), hori bai dela azkena eta altuena eta hortaz horren gibelean frantsek altxatu ahal zituzten 7.000 soldadu.

Ingelesak, han beheitian, Urdazubin eta Ezpeletan, zerbait ikusi zuten baina ez zitzaien deus bereizirik iduritu. Hala ere,  bada ez bada, 400 gizon Urreztira, lerroaren puntara,  igorri zituzten. (10:30 a.m.) Hamar t’erdirarako 7.000 baioneta haien parean zituzten: laguntza ailegatu baino lehen 140 preso eta 260 hilak edo kolpatuak.   Ingelesen errefuertzoak hasi ziren Gorospilera hurbiltzen eta alde horretako kasko guzietan borrokan lotu ziren.

(34^th batailoneko soldadu ingeles batek dio)… 2^nd Division Baztanen akanpatua zagoen, honen brigada bat Otsondo aldeko lepoetan eta batailon bat abantzadetan. On Sunday morning, the 25th, argiastean abantzada hauek atakatuak izan ziren eta kainonaren seinalea eman zen. Malda gora hasi ginen baino bidea estua, pikoa eta nekagarria zen, eramaten genuen pisua astuna eta gizonak atsenkatuak. Gu saiatu ginen baina all too late/beranduegi, gure lagun guziak ziren hilak, zaurituak edo preso. Etsaiek dena hartua zuten , aitzinat jotzea heriotza zen but hori zen agindua/the order and on we went/jarraitu genuen to destruction… lerroz igaten, gizonak atsenkatuak eta itoak… The Colonel, lehenbizikoa eta zaldiz, beretako lehenbiziko tiroa, haren gibelean the Captain Wyatt, buruan jota, ez zuen gehiago solastu… Jasan genuen erasoa… gutiago izan artio... , hilak, kolpatuak… bertze erregimentuak etorri ziren lepoetara ahal bezain fite… orduan 92^nd etorri zen eta dibisione frants oso bat geldiarazi zuen hogei minutuz… erretiratu zirelarik haien gorpuek barrera bat zen.. urrundik tirokatzen ziguten… horretan multzo haundi bat gugana zetorrela… ofizialak erretirada agindu zuen… malda behera… ez nuen nere bizi guzian hain azkar lasterka egin.. barraiatuak ginen… ofizialak bandera bat altzatu zuen eta haren inguruan elkartu eta berriz malda goiti… han gaua pasatzeko…

Bizkitartean Otsondoko aldean, bertze puntan,  lasai zagoen, halare zituzten kainonak (lau, portugaldarrenak) hasi ziren tirokatzen abiso moduan. Holaxen Sir Hill Aldude aldean eta Lord Wellington Lesakan, enteratu ziren zerbait ari zela gertatzen Baztan aldean.    Ingelesek saiatu ziren galdua zuten lurra berreskuratzen baina hara  non agertu zitzaien frantsen bigarren dibisionea. Erditik baino Antsestegi aldera. 

Hemen ingelesen artean (epika laket dute), 92^nd Gordon Highlanders batailon erdiak (bertze erdia Otsondon zagoen) egin zuena:   400 fusil frantsen guzien kontra. “Egon ziren xutik harrizko pareta bat bezala/like a stone wall… bat hogeiren kontra balitz bezala, highland soldiers-en boneta azulak haien ondoan botaiak. Erretiratu zirelarik beren gorpuak zeuden pareta bat bezala… O but they did fight well that day/baino bai zinez ongi borrokatu zutela egun hartan!” 

Irudi fantatsiosoa: 92nd Gordon Highlanders

92^nd Gordon Highlanders-ak xehatu ondoren, frantsek Otsondoko lepotik jo zuten. Hango kanoi portugaldarrak hartu zituzten eta batzuk Amaiur aldera hasi ziren jausten. Baina, hala kontatzen dute ingelesek, beren betebeharra/duty bete zuten, borrokatu. Gibeleratu, erretiratu ziren baina pausoz pauso eta urratsez urrats.

(02:00 p.m.) Atsaldeko ordu bietan aliatuen buruzagia, Stewart, inork ez zekiena non zagoena, Otsondo aldera ailegatu zen eta juxto momentu horretan borroka lasaitu zen, gosez, nekez edo estrategiaz: astia Stewart-endako bere gizonak antolatzeko.

 

Alkurruntz-Otsondo-Goizamendi Antsestegitik

(03:00 p.m.) Hiruetan hasi zen berriz borroka, honetan, frantsek Otsondo lepotik. Eta berriz ingelesak gibelerat baino pauso pausoz eta urratsez urrats. Kontuak: (ingelesenak) beren kanpamentuko dendak bide erdian utzi izan behar zituzten, Otsondoko lepoan eta frantsek , handik pasatzean, denbora galdu zuten han harpatu zutena ebasten “hurratzen ofizialen arropen zorroak, non baitziren “a company’s month’s pay/ konpainiaren hilabeteko saria  …” Poliki poliki gibelerat baina ordena galdu gabe. 

Alkurruntz

Kontuak: Alkurruntzen zirenak nola kartutxo gabe gelditu zirenez “harrika hasi ziren entsaien kontra/ pelting the enemy with whinstones…” 

(04.00 p.m.) Sunbilan ziren ingelesek dakite beren lagunak arazoak dituztela Otsondon.Hau ez da akitu. 
          

(06:00) Seiren inguruan Etxalar/Orabidea aldetik bi batailon ingelesa (± 1.500 gizon, Barnes’ Brigade) agertu ziren bapatean, zeharka, ia frantsen gibeletik. Holako agerraldiak sutu zituen ingelesak, eta kontuak berriz:

92nd Gordon Highlanders' Piper

92^nd batailoneko gelditzen ziren gutti batzuek, beren “piper/gaiteroarekin”, borrokara jo zuten berriz. 














Hau ikusia, D’Erlon jenerala sinestua zagoen dibisione oso bat parean zuela eta Otsondon berean gelditu zen: Amaiurrat gana ziren frantsei agindu zien Otsondora itzultzeko.
                             

(Soldadu ingeles batek dio) … the signal… on the 25^th July. Bi konpainia goitira (Amaiurren dira) bertzeak gibelekoaldean… Frantsak indar haundiarekin… bulkatzen… behartu gintuzten gibelera gatera… ikustekoa nola sartzen ziren gure kanpamentuan eta jaten zuten guk prestatutako bazkaria… altura nagusian (Alkurruntz) hamabi artio (24:00). Orduan hasi ginen gure martxa towards the Black Forest / Ohian Beltzarat ( = Belaterat), uzten gure kolpatuak, haien karrasiek barneak hurratzen gintuzten… baino ez genien laguntzen ahal…

Dakigu Ashworth-en portugesak Izpegi uzten ari zirela, ordenean, eta Arieta/Harrieta/Ahariate lepotik Tenente Coronel Telles de Menezes eta Major Travassos beren brigada portugesarekin ere.

Honetarako Darmagnac-ek erraten du nola herrikoek (erratzuarrek)  errana zioten Portuguesak 25eko goizean utziak zituztela Izpegi eta Berderiz. Eta hemen Erratzuko paperek jakinarazten digute  nola egun honetan Silveira jeneralaren “Division Portuguesaren “ nº2 eta nº14  errejimentuak eta Cazadores nº 9 , lau behi eraman zituztela pagatu gabe.

Darmagnac-ek Otsondo hartu ondoren, bere tropak gelditu zituen ordenatzeko eta kartutxoak banatzeko. Segidoan, igorri zituen hiru batailon Amaiur eta Arizkun aldera (orduko bidea Amaiur-Arizkun zen, xuxen, Ikatzatea eta Lamierritako bideak ez ziren existitzen, eta Erratzura gateko Arizkunen barna izan behar zen, goitiko bidetik) hortik Erratzura gateko eta portugesen erretirada mozteko. Amaiurra ailegatzekotan zagoelarik (09:00 p.m.) agindu zioten bueltatzeko.

Poliki polikitto iluntzean dena baretu zen.                                  

(08:00 p.m.) 8etarako akitu zen Otsondoko bataila, The Battle of Maya: Kalkulatzen da 800 ingelesek eta 1.200 frantsek bizia utzi zutela gure mendietan egun horretan. Kolpatuak, mileka.

*Jakinarazteko: orduak eguzkiarenak dira, hau da, gaurko egunekoekin konparatuz, bi ordu diferentzia. 8ak, 10ak dira.

Ordurako Sir Hill ailegatu zen Aldudetik jakiten 35.000 frants Orreagan barna Iruñerako bidean zirela.                          

Kuriositatea: Espoz y Mina eta bere Division de Navarra Aragoian daude.

Eta baztandarrak? Erratzuarrak (Baztangoizekoak?), dirudienez, beren etxeetan, Basaburukoak, Elizondokoak, Erbereakoak?, ihes.

1813.07.26
                  

Biharemunean, batailaren ondoriak: Ingelesak eta beren betebeharra. Erretirada. Goiz goizean Elizondora eta hortik Iruritara. Han tente: frantsak geldiarazteko eta Bertizarana aldetik laguntza izateko. Wellingtonek Lesaka utzi, Iruritara etorri eta ziztuz Iruñea aldera. Dakigu Sir Hillek oraingoz 9.000 baioneta dituela eta D’Erlonek 18.000. 27.000 soldadu Baztanen !!! Baina holakoak ziren gauzak orduan, inork ez daki zer du bere parean , eskuinean edo ezkerrean.

Erran behar da partida haundi batean gaudela eta Baztangoa jokaldi bat bakarrik dela, baina guri (neri) interesatzen zaigun/zaidan Baztango da. Bertze guzia nere kapazitate kanpotik dago, sentitzen dut.

Sir Hillek zituen aginduak, frantsen martxa eragoztea eta oztopatzea, zeren argi zagoen Baztango eta Orreagako armada frantsak elkartzen balime ziren, Lord Wellingtonek gorriak ikusiko zituela Iruñearen parean.

Eta D’Erlon? Ez zekienez bere ezkerrean eta eskuinean zer zuen, bada ez bada, geldi geratu zen. Igorri zituen bere abantzadak Arizkun aldera (orduko bidea Otsondotik Amaiurra, eta hemendik Arizkuna gaten zen, ez gaurko bidea bezala, Arizkun baztertzen) eta Izpegira eta Berderiza, ziurtatzeko ez zuela inor gibelean uzten eta prisarik gabe Elizondora ailegatuko da. Atsaldean badaki ingelesak Sunbillan dituela, Soult Orreaga zeharkatu duela; bere parean, Iruritan, ingelesak direla eta Sir Hill Berroetan dagoela.

Eta baztandarrak? Gutti dakigu .  (Larpent-ek dio) on the 26th at Almendoz… batailaren ondorioak topatu genituen… zaurituak ailegatu berriak ziren… eta hango biztanleak ardura haundiarekin ziren, beren gauzak biltzen, beren etxeak uzteko Baztango bertze herritakoek egina zuten bezala, Elizondon… Baztangoizekoak? Nere ustez, ez.

1813.07.27
                  

Erretirada. Sir Hillek Iruritan utzi zituen Ashworthen portugesak bere bizkarra zaintzeko. Belateko lepora hurbiltzen ari zelarik, leku zakarrenean, euria hasi zen. Bon, euria ez, animeleko erauntsia; atsaldeko argia gaua bihurtu zen, karruak, orgak, zaldiak, mandoak, ekipaia, kainonak, denak lohian trabatuak. Ezinezkoa aitzinat gatea ez bazen denen gainetik ibiltzen.Kainonak eta zamariak amildegian erortzen, batek dioenez “gauza bakarra/the only thing.. sit down/jarri eta wait for the daylight/esperatu argiasteari…”

Frantsak Elizondotik Irurita pareraino, baino ez ziren aitzinera gan. Erauntsia ari zuen. Ez zuten ja ikusten .

(Larpente-ek dio) … After a five o’clock breakfast… Olaguera mendien zehar… bidea betea zegoen..  ekipaiak, artileria… iheslariak… hauen artean 14 edo 15 monja/nuns in their dresses/beren arropekin… leherr(eg)inak… guri ron-a eskatzen/beg some rum of us… zoritxarrez ez genuen hortarik deus gurekin… On the 27^th we arrived at… Lisasso, ikusten zena ikaragarria! Zaurituak ailegatzen ari ziren, mandoen gainean, herrestaka…

1813.07.28
                  

Erretirada. Ingelesak goizean iratzarri eta hasi martxan berriz Lizaso herriraino. Lizaso jendez lepo zagoen: soldaduak milaka, zaurituak eta kolpatuak, denen ekipaia eta      “a horde of the peasants of the Bastan/ Baztango herritar multzo ikeragarri bat… loaded their more precious possesion on ox-wagons/garraiatzen gehien estimatzen zituzten gauzak idi-orgetan (???) frantsengandik ihes egiteko/to escape the French”. Hola diote ingelesek baino noraino egia zen? Bederen badakigu ihes egin zutenak ingelesak baino lehenago Lizasora ailegatu zirela.

Eguna argitzean frantsak ohartu ziren Sir Hill & Cia ez zirela Iruritan. Hau jakina, D’Erlonek agindu zuen martxan jartzea (± 18.000 gizon) eta bere armadaren puska bat Almandoz pasa eta Belate zeharkatu. Bertze puska Iruritan geratu zen Belaterako bidea hartzeko. Hala ere, batailon bat Elizondon utzi zuen Urdazubitik eta Ainhoatik janariekin etorri behar zen konboi haundi bat babesteko.

1813.07.29

The battle of Soraruren (Battle of the Pyrenees)

                  

D’Erlon eta Soulten armadak elkar komunikatzen ahal dira, baina berandua. Partida Soraurenen jokatu da eta frantsek galdu. Frantsen 2. erretirada hilabete berean.

1813.07.31
                  

Ingelesen kontraerasoa. Wellington Belaten barna Iruritaraino, jakiteko handik ± 1.000 frants bakarrik pasa zirela erretiradan. Berak uste zuen frantsak  Baztanen barna erretiratuko zirela baina gehienak Etxalar, Lesaka edo Berako bidea hartu zuten. Han enteratzen da frantsek igorritako konboia Elizondon zagola. Alde bietatik atakatu ondoren, konboia babesteko zirenek, ihesari eman zioten. Konboia hartzekotan, oficial ingelesek egin zuten lehenbiziko gauza pattar kupelak xehatu soldaduak ohartu baino lehen “… ikustekoa zen soldaduak etzanta, pattarra milikatzen beren eskuekin/ lapping up the liquor with their hands.”

1813.08.01 
                 

Ingelesen kontraerasoa. On the first of August (gure James Hope,  Camp. Maya Heights ) Belate pasa eta gauerako Elizondotik hiru miletara akanpatu genuen. Bota zuen ekaitza, sekulakoa,  inazturak, ortotsak… eta gainera izugerriko erauntsia…

(34^th-ko soldaduak dio) … Zortzi egun beranduago berriz Otsondoko lepoetan… gure hilak zeuden erori ziren leku berean… gehienak biluziaraziak, usteltzen eta hauntzen… futreak han egonak ziren… guardian nintzen gau horretan eta holako konpainian pasa nuen gaua… ilunpean “lagun zaharrekin” muturkatzen… Biharemunean estali genituen hil guziak zogiekin/zohiekin.

(Larpent-ek dio) 1st of August (06:00) 6en inguruan… Berroetan… han nintzen orduetarako (13:00). Pasatzean bisita bat egin nuen Almandozen,... oroitarazteko bortz egun lehenago lo egin nuen etxeko patronari nola erran baitnion frantsak zanpatuko genituela… eta aste baten buruan bueltan izanen ginela… bortz egun aski izan ziren… eta topatu nuen andrea lehen baino miserableagoa, frantsek bere gauzak ebatsi ondoren… guk frantsei kendutako artoa eman nion and wished her good-bye.

Malkorrenea

1813.08.01 Egun berean, 

militarren mentalitatea, zakurrena. 

En el año del Señor de 1813 el dia 1 

de Agosto fue enterrado en esta 

Iglesia parroquial de la Villa de 

Maya Juan Francisco de Mazondo, 

Maria Ana Barrenecheren senarra, 

bere etxea Malkorrenea, 70 

urtekoa.

Uztailak 25, Amaiur partetik 10.000 eta 15.000 tarteko soldadu frantsa sartu ziren, 3.000 soldadu ingelesa Amaiurko lepoa zaintzen zutenak kanporatu ondoren eta Orreagatik sartu ziren 30.000, se hace juicio con fin de...

Y vinieron de retirada por esta Villa 1.000 frantsa inguru , gehienak 

Bertizko bidea hartu omen zutelakotz... Al difunto lo enterraron. Bere 

etxean zagoenez eta etxetik ateraia ondoko belaira, han afusilatu zuten 

lau soldadu frants artean Uztailaren 31an, se le hicieron... y para que 

conste...

Desertoreak ? Legorra eman zien eta hortaz haiekin hil ? Eskualdunak, nola 

bertzenaz komunikatzeko ?

Amaiurko Beñardo Recalde-k kontatua :” … aditua Zugarramurdiko 

gizon bati, gizon honek amatxi zuen Arriadakoa , etxe hortako alaba, 

(Arriada, Amaiurko karrikan) eta harek amatxiri aditua nola hango etxeko-

andreak frants soldadua hil zuela ogia egiten ari zelarik labean.

Zer eskatu zuen soldaduak? Ogia edo bertze zerbait? Batek daki.

Hori gertatuko izanen zen Napoleonen armada erretiradan bazaielarik.”

1813.08.02
                  

Sir Hill, bere 2^nd Division eta Silveira’s Portuguese  Otsondon ziren. Goizean 1^st Brigade Erratzura gan zen. Egun honetan aliatuek Uztailaren 25eko goizean zutena, beren eskuetan zuten berriz.

(34^th–ko soldaduak dio) Ehortzi/lurperatu baino lehen, naski, soineko guziak kentzen zizkieten hilei, eta enkante baten bitartez arropa hori saltzen zien soldaduei.

Soldadu honek dio Elizondora joaten nintzela… ogi batek dollar bat balio zuela han, zerrikia eskasa eta karioa… ez da harritzekoa, armada frantsa bi aldiz herri honetan barna pasa ondoren…                                                                                
Charming weather/ Eguraldi xarmanta. Abuztua hasia zen Baztanen.