Baztan .Hasmenta: 8 - Baztandarrak

(Testu osoa: Noticias Históricas y datos estadísticos del Noble Valle y Universidad de Baztan. Manuel Irigoyen y Olondriz. Interneten)
Orijinala Udaletxean.

           De la Tierra de Baztan

”Año de mil quinientos y treinta y ocho años, .. hola hasten da auzia Baztan eta Nafarroako erregeen artean. Testuan kronologia saltoka doa, berez urte bat lehenago hasi zen , 1437.ean, eta gure ustez hobekio da kronologia egokiena segitzea , ez testuarena.

1437.07.22 1437.eko Uztailaren 22.an. Iruñean.

Salaketa : “A los muy honorables... oidores de Comptos...Don Joan, Jaungoikoaren graziaz Nafarroako erregea, Infant d'Aragon... e Doña Blanca, grazia berberagatik Nafarroako erregina propietaria del dicho Regno... Osasuna!

Jakinarazten dugu Baztango jendeek izan dituzte Baztango larreak/montes yermos eta erabili dituztela hango belarrak... jabegoa izaten Gure Erreginarena/de Nos Reina... baztandarrek partea eta eskubidea izan gabe... eta 20 urtez auzian izan dutela. ...eskatzen dugu ...ordaindu behar dutela la quinta de los puercos/zerrien kintoa baita belarrarena ere... eillos saben la causa porque han estado aliados como rebelles et desobedientes usurpando nuestro drechos, hortaz agintzen dugu biltzea zor diren sumas et quantas de dineros, ... saltzen... haien ondasunak... zorra kitatu artio. Dado en Pamplona XXII de Julio l'ayno 1437.”

1437.07.25 Eta orduan Comptoseko “oidores-ek” agintzen diote Joan Lopi de Ataondo-ri, erreginaren porteroa, agindua bete araztea...” de parte de la Señoria... agintzen dugu... executades... el mandamiento... hasten 1410. urtetik 1437. urtera artio, urte bakoitza 150 libera, moneda fuert, egiten dutela 27 urte eta ateratzen da 4.050 libera. Fecho en Pamplona 1437.eko Uztailaren 25an.”

1437.07.28 Hiru egun beranduago “ yo el dicho portero, Juan Lopiz de Ataondo, gan nintzen pertsonalki Elizondora eta han ... bahitu nituen ... 200 idi... eta queriendo hacer... vendida de los dichos bueyes... zorra ordain arazteko... etorri ziren nigana Miguel Perez de Iturbide, Baztango alkatea, Martin Sanz , Arizkun jauregiko jauna eta Joanot, Arretxeko etxekojauna, hiruak Baztango prokuradoreak bezala... eta kaltetuak zirenez, eskatu zidaten adiamiento/errekurtsoa , erraten haiek demostratuko zutela zergatik ez zuten ordaintzen... eta nik veyendo el debat/afera ikusten... bideratu ditut Comptoseko Ganbarara... En Elizondo, 1437.eko Uztailaren 28an”.

1437.09.29 “Jakin dezaten karta hau leituko dutenek, 1437.eko Irailaren 29an... alkateak, juradoek eta Baztango jende gehienak, bilduak Askoko zubi ondoan/cabo el puent de Asco, non usadioa da biltzea batzarrea egiteko... aukeratu zituzten ... beraien prokuradoreak, ministroak eta mezulariak... han zirenak presente Miguel Periz de Iturbide, alkate jauna, Joan Periz, Etxaide jauregiko jauna, Garcia Arnaut, Zozaia jauregiko jauna, Martin Periz Jauregizarreko jauna, Pedro Periz, Irurita jauregiko jauna, Joan Miguel, Aniz jauregiko jauna, Pero Miguel de Arreche Berroetakoa, Joanes Garcia de Ciga, Pedro Martinez de Oyargoien, Joan Martinez d'Asco, Joan Martinez d'Arrechea Elizondokoa, Pere Joanes de Barreneche Ordokikoa, vecinos y habitantes/etxedunak eta biztanleak...

eta han ez zirenak, Mosen Guillen Arnaut de Santa Maria, Mosen Perez de Vergara, zaldunak, Martin Sanz, Arizkun jauregiko jauna, Garcia Martinez, Jarola jauregiko jauna, Martin Periz de Irigoyen, Garcia d'Orondriz Etxebelzeko jauna eta Joan Miguel d'Ualde, Apaioako Iriarteko etxekojauna, Baztango vecinos y habitantes... pertsonalki edo ordezkari gisan Iruñera gateko... en razon de ciertos mandamientos por la Señoria/ agindu batengatik... non ematen da... nola pasa diren hondar 27 urteetan Unibertsitateak ez du pagatu.... 4.050 libera fuert por causa de quinta/kintoarengatik... eta auzia segitu ata fin/hondarretaraino.

Eta afera hau tratatzeko, lehenago zerrendatu jendea konprometitzen da onartzea haien kontra etortzen ahal zen guzia.

“Lekukoak... el reberent Padre de Dios Don Fray Joan de Echaide, Urdazubiko San Salbadorreko abatea, Ienego de Echaide, notarioa eta vecino y morador Amaiurko hirian edo lekuan, eta ni, Martin Iñiguez de Asco, notario publico et jurado por autoridad real en todo el Regno de Navarra.”

Hemen dugu lehen konstanzia Baztandarren Biltzarrarena: non? Cabe el puent d'Asco, Askoko zubi ondoan. Han biltzen zen baztandarren “pleno baçarre”. Nola erranen zuten eskuaraz? Biltzarra, Batzarre Orokorra, Xunta, Junta Jenerala, Juntas? Ez dakigu.

Askoko zubia, orain dela....

1.900. urtean , Baztango Udaleko sekretarioak, Manuel Yrigoyen y Olondriz, dio nola oraindik Askoko zubian zagoela Baztango alkatearen harrizko jarlekua zubiko petrilean, egoera txarrean hori bai eta nola espero zuen momentuko alkate jaunak, Plaza arkitektoa, konponduko zuela. 1913. urteko urak gure historiaren puska ttiki bat eraman zuen, alkatearen jarlekua, baita Askoko zubia ere.

Diogu “Biltzarra” zeren denbora haietan baztandar guziek zuten eskubidea han egoteko eta parte hartzeko, naski baietz. Imajinatzea 200 etxekojaun zubi ondoan ez da asmakeria. Diogu etxekojaunak zeren denbora haietan gizonak bakarrik gaten ziren, mundu maskulinoa zen, andre alargunek semeak igortzen ahal zituzten beraien ordez, eta diogu etxeko jaunak zeren ez balime zuten etxe propioa, ez zuten eskubiderik han egoteko. Hau da, klaseak baziren, jaunak (erregerenak) etxekojaunak (etxedunak /etxaldekoak) eta biztanleak ( maisterrak, apezak, pobreak...) : etxe propiorik ez zutenak.

Lekukoen artean ikusten dugu nahasiak jaunak eta etxekojaunak, denak batera zeren berez interesa bera zuten, denak etxedunak zirenez, hala ere jaunak agertzeak “ukitu” politiko bat ematen zion auziari.

Bidenabar, nomenklatura pixkat: Testu guziak erdaraz daude. Badira bi hitz denborako arront inportanteak: vecino eta habitante. Bereizten zuten: vecino-k etxe propioa  zuen, nekazaria/abelzaina/ofizialea, eta eskubide osoak zituen: batzarrean parte hartzen ahal zuen eta komunala erabiltzen ahal zuen. Gure (nere) ustez gaur egun oraindik erabiltzen den hitza, etxaldekoa edo etxeduna, egokiak izaten ahal ziren.

Habitante: ez zuen teorian etxe propiorik, izaten ahal zen  herriko apeza edo handik pasatzen ari zen zirujaua baino batez ere maisterrak, pobreak, baita agotak ere: alokairuan bizi zirenak . Ez zuten eskubiderik batzarretan egoteko ezta komunalaz aprobetxatzeko ere. Nik, neronek, erabiltzen dudan hitza, euskara batuatik hartua, biztanlea da. Norbaitek baldin badaki zein zen orduko hitz egokia eskertuko nioke bere informazionea.

1438.05.10 Copia ”Año de mil quinientos y treinta y ocho años, Maiatzak 10, Iruñeko hirian, Comptos Realesen Ganbaran, epaiketan ... zagoen Johan Burges de Elizondo, Baztangoa,... Baztango Unibertsitateko prokuradoreak... erakuktsi zuen ebazpen bat... Ganbararen sigiluarekin... baita Don Carlos printzearen onarpenarekin ere... bere eskuz sinatua eta Txantzileriaren sigilu haundiarekin, argizeri berdez eta zetazko zinta berdez... erraten : “ ... oidores de Comptos... salud! Ante Nos en juicio, por adiamiento dado por Joan Lopiz de Athaondo, portero del Rey y de la Reina, Joan Miguel de Eraso, notario regidor (fiskala) eta Arnalt de San Vicent, notarioa baztandarrek jarria segitzeko dugun aferarekin... laket zitzaien Errege eta Erreginari... afera Comptoseko Ganbarara igorria izatea”, jarraitzen hurrengo kartarekin:

1438.07.09 “Don Juan...Rey de Navarra, Infant de Aragon... e Doña Blanca ... Reina et propietaria del dicho Regno... salut. “ (Mundu maskulinoa: Lehenik gizona, gero andrea, kasu honetan berezko Nafarroako Erregina.)

Jarraitzen du kontatzen nola erregeek dute Baztango mendiak eta larreak beraienak bezala baina hala ere, Baztan ez dagoenez konforme “igortzen dugu dicho pleito... a la dicha Cambra... et toda sentencia... Nos... las abremos por buenas/guk onartuko ditugu”. Dada en Olit... XX dia de Julio l'ayno 1438.”

1439.07.31 Eta epaiketa hasi zen.

“Arnalt San Vicent, parte defendiente-k .. erraten du fiskalaren eskaera “arront iluna/muy oscura, orokorra eta nahasia dela, que no meresce.. respuesta/arrapostua ez duela merexi.”

Hasteko, Baztango mendiek ez dute beti zitu bera, badira urteak guti ematen dutela eta ezin zela gizendu edo mantendu zerririk han, hortaz “demandantes... deben declarar los dichos años/salatzaileek erran behar dute zein urteetan.”

Gero, salatzaileek ere erran beharko zuten zenbat zerri “axerezados de estrangeros/arrotzak”, eta norenak dira... “eta baimena Baztanek ala partikularraren batek emana... zeren partikularrek egiten dutena ezin du Unibertsitateak pagatu behar... eta Foruetan erraten den bezala, Baztango biztanleak ... izan ziren lurren konkistatzaileak, eta lur hau hartu zutenak izan ziren aitonen semeak, infantzonak, libreak... Nafarroako foru orokorrean aforatuak... eta denek dutela dermio propio bat, eta dela solariego/infantzona eta ez erregerena. Eta beraien arbasoek ... egin zituztela elizak, jauregiak, etxeak, bordak, dolareak, errotak, landak, sagardiak, baratzeak, harrizko gazteluak eta erein, landatu egin eta luberriek atera... sin que sean tenidos a la Señoria pecha/gauza horietaz Seinoriari petxarik ordaindu gabe... eta Jaungoikoari ematen dizkiotela beraien hamarrenak eta premiziak eta beraien aziendak alatu direla Baztango dermioetan baita beraien zerriak, etxean haziak edo alatzera gan baino lehen erosiak... kintoa pagatu gabe.”

Urde zikinak..... euskal kastakoak

Gaixto batzuek diote afera guzia “urde zikin batzuengatik” izan zela. Baztango ekonomian inportantzia haundia zuten urde horiek. Hemen argi deskribitzen dute sistema, zitu ona? Erosi zerri-kumeak saltzeko gizendu ondoren. Zitu txarra? Etxerakoekin konformatu behar.

“Egia da... saroi batzuetan Erregeak eta Erreginak, gure Anderea, badutela cierta part o suert/partzuer eta gainera dauzkatela bi gaztelu Baztango dermioetan, bat deitua Mondarran (Mondarrain) eta bertzea Mayer (Amaiur) , et esta villa de Mayer-ek badu holako muga Baztanen barnean, ha cierta limitacion de tierra dentro en el termino de Baztan, ... eta han, Seinoriak badu errota eta cierto drecho, et son aforados al fuero de San Cernin de pamplona et... Baztango Unibertsitateak eta bere biztanleek erabili dituztela bere dermioetan dauzkaten ohianak arbolak ebakitzeko etxeak egiteko... infantzonek egiten ahal duten bezala en el Regno de Navarra.

Lehenago errana dugu nola Amaiur Baztan izan arren “Buena Villa” zen, nolabait errege-hiria zen eta hortaz erreginak “cierto drecho/nolabaiteko eskubidea” zuen han.

...ukatzen dugu inoizko denboretan Nafarroako erregeek hartu zutela... kinto hori.. eta si algunos quinteros oficiales reales-ek eskatu edo kobratu diote .. baztandarraren bati zerri “axerizado”-engatik, izanen dira zerriak baztandarraren batek ekarria Alduden edo Eugiaranean sartzeko edo bertze errege-mendietan... edo ez jakiteagatik ordaindu dutela edo erregearen ofizialeek behartuak.

Kasu hauek ez dira Baztan osoari pasatu behar.

Eta berriz errepikatzen dute : “la antigua fundazion et figalguia de ... Baztan, fueron fundados como fijos-dalgo/aitonen semeak, infantzon libreak, et libres y libertados por su propio esfuerzo... Nafarroako foruetan agertzen den bezala.”

Jarraitzen du errepikatzen balitekela norbaitek noizpait ordaindu ahal izan zuela baino horrek ez du erran nahi erregearen deretxoa edo eskubidea bihurtu dela. Eta behin eta berriz errepikatzen dute jende libre direla eta izan direla: “... los montes de Baztan son solariegos, et los habitantes.. son en posesion de la propiedad de ellos, sin part de la Señoria Baztango mendiak baztandarrenak direla, kitto, zeren Nafarroako aitonen semeak eta infantzonak ez dira bizi erregearen diren mendietan... eta Baztango aitonen seme infantzonak Nafarroaren Koroari hain zerbitzu seinalatuak nola egin baitzizkioten Francia, Nafarroa eta Castillako gerretan, ez zuketen onartuko bizi en tierra del Rey pechera, beraiek lurren partitzaileak izaten, eta Erregearekin foruen eta arauen egileak izaten: gaurkoek ez dute onartzen ezta onartuko holako onarpena, bai lehenago dermio hauek utziko zituztela eta joanen zirela bertze leku batera bizitzera. Eta aitzineko erregeek txiki dituzte beraien foruetan, libertatean... et beraien fidalguia.”

..............

“... eta Baztango dermioak son inclusos/bere barnean ditu etxeak, landak, mendiak... universalmente et en comun lur guzia, sin que hayan terminos propios/dermio partikularrak izan gabe... etxeak, baratzeak, saroiak baizik, eta erregeren proposamena ateratzen bada jauregiak, etxeak, baratzeak, sagardiak, errotak, saroiak eta Baztango dermioa Erregerena bihurtuko ziren et se farida mayor injusticia, violencia et fuerza inoiz egin izan dela Nafarroan infantzonen kontra.

Eta berriz errepikatzen dute nola norbaitek pagatu baldin badu, haren kontua dela eta horrek ez duela “deretxoa” sortzen Baztan osoari aplikatzeko. Kuriositatez, dio ere “hondar 16 urte hauetan ez da gertatu zeren mendi hauek ez dira aski kargatu hemengo zerriak gizentzeko”. Hainbertze urte ezkurrik eta gaztainik gabe?

Eta prokuradoreak akitzen du erraten “me ofrezco probar...”

Honetaraino Baztango prokuradorea, segiduan Erreginarena; “... ante Vos... oidores de los Comptos Reales... nos ofrecemos probar...” eta segitzen du bere temarekin: Baztango mendiak eta larreak Erregerena direla, bertze gauza guziak ( etxeak, baratzeak,...) ez, eta hortaz “deber pagar quinta por los puercos axerizados/ordaindu behar zerri arrotzengatik eta haber pagado fast aqui/orain artio pagatu duten bezala”... zeren “todos pagan quinta et por esto non pierden su fidalguia/denek pagatzen dute kintoa eta hortaz ez dute beraien noblezia galtzen.”

Larreak Saioa aldean. Xabiaram-ek

Dio ere nola “Rey Don Carlos-ek... fezo fazer.. pesquisas a causa de la quinta de los... montes de Baztan... et empues... vistas por los señores Rey y Reina et por su... Conseillo... erran zuten ser quinteros e deber pagar quinta... kontutan izaten Seinoria horrek badauzkala bi gaztelu, errotak eta saroiak Baztango dermio eta larreetan” eta erregeek zin egiten balime dute babestuko dituztela foruak eta libertateak... ez da konprenitzen nola subditos/menpekoek beraien jauna izorratuko dutela...!

Baztango txanda: “et yo ... Arnalt de San Vicent, seguidor de ... Miguel Periz de Iturbide, alcalde de ... Baztan.. eta negando/denari ezetz..” berriz errepikatzen auzia “confusa/nahasia dela, et non declara (fiskalak) qui, ni quales pagaron/nork pagatu zuen ... eta tal paga no seria drecho adquirido a la Señoria...”, berriz tematia, Baztango Unibertsitatekoak baita habitantes et moradores ere, infantzonak, aitonen semeak, libreak bezala eta liberatuak beraien berezko libertatez eta naturaz / liberados por virtud de su propia libertad et naturaleza” egiten dute nahi dutena beraien mendietan, larreetan baita ohianetan ere.

Argudioek segitzen dute behin eta berriz errepikatzen gauza bera eta modu zailean ez baduzu mintzaira hori erabiltzen, gure kasua.

Azkenean eta hondarrean parteek beraien argudio eta konklusioneak, eskribituak, presentatu zituzten.

Epaiketaren lehen partea akitua, Ganbarak agindu zien prokuradorei “vayades personalmente a ... Baztan../ personalki Baztanera gan... que vos presenten todos sus testigos, escripturas... et libros argumentuak justifikatzeko examinades los testigos bien/ongi galdegin lekukoei... zin egiten Gurutze eta Ebanjelioen gainean..” Datum en Pamplona, postremero (31) dia de Junio año 1439.”

1440.04.15 Urte bat beranduago.

“... presentes los oidores de Comptos... M. d'Iturbide, S. d'Iturbide, M. de Raxa, J. d'Atheondo, Y. d'Egurbide...” diote nola komisione bat Baztanera etorri dela lekukoekin solasteko, baita dokumentuak aztertzeko ere, Comptoseko liburuak ikusi...”segunt corso de Cort et practica... de Comptos,” txostenak igorriak izan ziren sobre etxi batean Comptoseko Ganbarara eta honek bi parte interesatuak deitu zituen. Joan Miguel de Erasok, fiskalaren prokuradorea, kopia bat eskatu zuen eta Baztango prokuradoreak, Arnalt de San Vicent-ek gauza bera. Eta hola egin zuten, bakoitzari kopia bana, eskatzen bi partei presentasen sus contradichos et impugnaciones eta hola egin zuten bi parteek, hauek gehitzen ez zutela gehiago gehitu nahi prozesoari. “Onde Nos Comptos ..eskaera aditua... eta ikusia eta prozeso hau ongi eta diligenteki aztertu ondoren..... kartak, dokumentuak, kontu-liburuak... hobido deliberacion entre Nos, pronunciamos et declaramos Joan Miguel de Erasok, prokuradore patrimoniala (erregerena) ez duela frogatu ez lekukoekin ezta dokumentuekin deus Baztandarren interesen kontra... declarando: Baztango vecinos et moradores/etxedunak eta biztanleak... direla aitonen semeak/fijos-dalgo, libreak/francos eta zernahi petxa edo morrontzatik libre/indepnes de toda pecha et servitud... baita Baztango mendiak eta larreak kondizione berekoak izaten ere/los montes y yermos de Baztan ser de la misma condicion... et por ende, agintzen dugu “porteroak” itzultzea bahitu zituen ondasunak (200 idiak). Datum en Pamplona XV dia de Abril l'aino 1440. Por la Cambra... de Comptos, M. d'Iturbide, sellada.

Munduak 1948.aren Abenduaren 10 artio (nere sorteguna) esperatu izan behar zuen adierazteko auzi honetan Iruñean erabaki zena: denak, jende oro, libreak garela: Giza Eskubideak. Hala onartu zuten Apirilaren 15ean 1440. urtean: BAZTANDAR ORO, etxedunak eta biztanleak , JAUNAK eta MAIXTERRAK, aitonen semeak /alabak garela, LIBREAK eta bada ezpada, nobleak.

1441.10.06 Urte bat eta erdi beranduago “Nos, Carlos, Principe de Viana... et Gobernador General de Navarra, ikusia ebazpena Comptosek emana eta egokia eta ona denez, lo ratificamos, aprobamos y confirmamos.. Datum en el Monasterio de Santa Maria de Irach, seiseno dia de Octubre... l'ayno mil quoatrocientos e quoarenta uno. Charles.”

Zertaz izan behar zuen hain denbora luzea ebazpena sinatzeko Vianako Printzeak? Alta política? Baztango jaunak bere alde izan artio? Nork-nor erosi behar zuen? Hala ere, noblezia Unibertsala Baztanek lortu zuen gisa honetan erregeren/erreginaren petxa ez zuen ordaindu behar eta momentuko mundu klasistan posizione onean jarri ziren baztandarrak, bere kontra-erranekin, batzuk etxean maixter eta baztertua, baina Baztandik kanpo, noblea.

Eta historiak darrai.

                     Gaizki erranak

                          barkatu,

                      ongi erranak

                       bertze bati

                          kontatu.

Kapitulu honetan erabili den materiala:

".Noticias Históricas y datos estadísticos del Noble Valle y Universidad de Baztan. ". Manuel Irigoyen y Olondriz. Interneten

“El palacio de Asco...” Manuel Irigoyen y Olondriz. Interneten

“El noble Valle y Universidad de Baztan”, Juan Cruz Alli. Interneten

“Los dos significados de la hidalguía universal según el modelo baztanés” J.M. Imizcoz. Interneten.

Foto gehienak Internetetik ateraiak.

Itzulpenak, eneak, libre eta laxoak.